حرکت از شیراز
یکشنبه۲۴ عقرب
از شیراز حرکت کردم و به‌قوام‌الملک که اجازه خواسته بود در این مسافرت با من همراه باشد، اجازه عزیمت دادم. چون دبیر اعظم سخت ناخوش بود، به‌دکترها در پرستاری او، امر اکید دادم. مخصوصاً دکترکریم هدایت را که دکتر مخصوص قشون و جوان تحصیل کردة مجّرب است، از شیراز همراه بردم و دستور دادم که به‌کار صحیّة همراهان بپردازد.
بعدازظهر را به‌کازرون که معتبرترین منازل بین شیراز و بوشهر است وارد شدم و تصمیم‌گرفتم شب را هم در همانجا بمانم.
در کازرون چند دستگاه از تانکهای جدیدالاختراع را که برای قشون امر به‌خرید آنها داده بودم، به‌عملیات واداشتم و آنها در خراب کردن دیوار و عبور از اراضی ناهموار و تپه و گودال نمایشهای عجیبی دادند. اسباب خوشوقتی شد و هزارتومان به‌فرمانده آنها برای قدرشناسی از این عملیات انعام دادم.
شب تلگرافی از تهران رسید. اینک عین آن با جوابی که داده شد مندرج می‌گردد:
مقام منیع ریاست وزرا دامت شوکته
«خبر رویتر راجع به‌قضیة خوزستان در جراید امروز منتشر شد که آقای رئیس‌الوزرا و شیخ‌خزعل به‌میانجیگری وزیر مختار انگلیس در بوشهر ملاقات خواهند فرمود و در آن مجلس عمل خوزستان تصفیه خواهد شد. این روزهای اخیر هم انتشارات در همین زمینه در شهر بود که آقای وزیر مالیه در تلگراف اخیر خود اشاره به‌آن کرده بودند. وکلای مجلس از این خبر رویتر پریشان شده، مجلس را سرّی کردند و هیأت دولت را احضار نموده، در خصوص این مجلس و این ملاقات توضیح خواستند و اظهار تشویش از مداخله خارجی در کار داخلی مملکت نمودند که مبادا امری منافی مصلحت واقع شود و آقای رئیس‌الوزرا که رئیس دولت ایران هستند، نباید با یک نفر رعیت یاغی ملاقات کنند و قراردادی به‌مباشرت نماینده یک دولت خارجی در امر مملکت ببندند، و فرضاً که قراردادی بسته شود، البته مجلس آن را نخواهد شناخت. هیأت دولت چون از طرف حضرت اشرف اطلاعی دریافت نکرده بودند فقط اظهار کردند آنچه ما اطلاع داریم این است که آقای رئیس الوزرا به‌عزم قلع و قمع شیخ تشریف بردند و در موقع حرکت فرمودند ممکن است لازم بشود از اصفهان هم دورتر بروم و البته شیخ را از میان بردارم و یقین دارم حضرت اشرف کاری که خلاف مصلحت باشد نخواهند کرد. بالاخره مذاکرات مجلس منتهی شد به‌اینکه این مطالب را به‌عرض حضرت اشرف برسانیم و خلاصه این مطلب این است که اولاً در این قضیه در مجلس اختلاف نظر بین موافق و مخالف نیست و همه متفق‌اند. ثانیاً مجلس راضی نیست حضرت اشرف برای ملاقات شیخ به‌بوشهر تشریف ببرند و این امر را توهین به‌حضرت اشرف و منافی با حیثیّت دولت و مملکت می‌دانند. ثالثاً مجلس اساساً با مداخله خارجی در این قضیه مخالف است و این امر را مضرّ به‌حال مملکت می‌دانند. رابعاً عقیده مجلس این است که همانطور که قبلاً گفته‌اند و خود حضرت اشرف هم عزم داشتند، شیخ باید مقهور و منکوب شود، صلح و صفا معنی ندارد. خامساً اگر قراردادی با مداخله اجنبی بسته شود، مجلس نخواهد شناخت.
مستدعی هستیم به‌فوریت جواب این تلگراف و حقیقت امر و نظریات خود حضرت اشرف و دستورالعمل هیأت دولت را در جواب مجلس شورای ملی باز سرّی منعقد خواهد شد، بفرمایند.»
ذکاءالملک – مشارالملک – سردار معظم – ادیب‌السلطنه – مشارالدوله
نمره ۳۶۳۶
جواب
هیأت محترمة وزرای عظام دام اقبالهم
«از شرح تلگراف نمره ۳۶۳۶ دائر به‌مذاکرات مجلس شورای ملی راجع به‌قضیة خوزستان مسبوق شدم. این نکته را همه آقایان باید متذکر باشند که اگر تاکنون من می‌خواستم، مداخلة اجنبی را شرط پیشرفت کارهای خود بدانم، البته در مدت چند سال نمی‌توانستم استقلال تام و تمام مملکت را حفظ نموده، قشون را از شرق و غرب و از شمال به‌جنوب توسعه دهم. با توجه به‌این قضایا، مجلس شورای ملی باید مطمئن باشند که من هیچ‌وقت برخلاف مصالح مملکت و تمامیت استقلال آن اقدامی نخواهم نمود، به‌اضافه مخصوصاً لازم می‌دانم با آقایان نمایندگان مذاکره کرده، آنها را متوجه سازید که من سیاست مملکت را هیچ‌وقت از نظر دور نداشته و البته رؤس مسائل همیشه با موافقت مجلس شورای ملی حل و تصفیه خواهد شد. انتشارات رویتر همیشه مربوط به‌منافع خود اوست و نباید طرف اهمیت واقع شود. مدرک امور پیوسته نتیجة عملیات این جانب است که به‌معرض افکار عمومی گذارده خواهد شد. چیزی که اهمیّت دارد و توجّه به‌آن بایستی مرکوز خاطر باشد این است که اگر آقایان وکلا قدری در اصل این قبیل قضایا و ظهور اینگونه پیشامدها و مسببین آنها دقت و تعمق فرمایند، تصدیق خواهند فرمود که چنانکه کوچکترین توافق نظر، در کارهای مملکتی بود، به‌هیچوجه دولت و مملکت دچار چنین مشکلات و در نتیجه متحمّل این قبیل خسارات و زحمات نمی‌شد. در خاتمه متذکر می‌شوم که اگرچه از مندرجات رویتر کاملاً مسبوق نیستم معذلک ممکن است وزارت خارجه رسماً خبر مزبور را تکذیب نماید.»
وزیر جنگ و فرمانده کل قوا
صبح روز دوشنبه از کازرون حرکت کردم. غروب به‌برازجان رسیدم. شب را در برازجان توقف کردم و صبح سه‌شنبه از آنجا به‌طرف بوشهر حرکت نمودم. افق مقابل که به‌دریای عظیم بوشهر یعنی خلیج فارس تکیه داشت منظرة زیبایی نشان می‌داد.
از میان افق یکمرتبه‌گردوغبار بسیار نمودار شد. معلوم شد اثر اتومبیلهای کسانی است که از بوشهر به‌استقبال می‌آیند.
