شتاب رضاشاه برای نوسازی کشور در زمینه‌های مختلف حد و مرز نمی‌شناخت. در سال ۱۳۱۱ کنگره اتحاد زنان شرق با حضور نمایندگان ده کشور در تهران برگزار گردید. در سال ۱۳۱۳ لایحه تأسیس دانشگاه تهران به تصویب مجلس رسید. ساختمان دانشکد‌ه پزشکی با تالار تشریح برای پذیرفتن ۶۰ دانشجو در هرسال آغاز به کار کرد. تا آن تاریخ مدرسه طب یادگار امیرکبیر که از مدرسی دارالفنون جدا شده بود، به علت مخالفت آخوندها سالن تشریح نداشت. در ۱۵ بهمن ۱۳۱۳ که تالار تشریح آماده شد بود رضاشاه آن را گشود. در ۱۲ مهر ۱۳۱۴ کنگره بین المللی فردوسی در تالار دبیرستان دارالفنون با حضور چهل تن از دانشمندان ایرانی و خارجی تشکیل شد. رضاشاه در مراسم افتتاح آرامگاه فردوسی در طوس شرکت کرد. و این نخستین کنگره بین المللی برای بزرگداشت یکی از نامداران ایران بود. در سال ۱۳۱۴ فرهنگستان ایران با ۲۴ عضو پیوسته تأسیس شد. تدریس ورزش و موسیقی در مدارس اجباری شد. نخستین استادیوم ورزشی در تهران ساخته شد. دانشسرای عالی و دانشسرای مقدماتی در تهران و شهرستانها برای تربیت دبیر و آموزگار شروع به کار کردند. گام‌های نخستین برای تعلیمات اکابر برداشته شود. وزارت فرهنگ برای اولین با کتاب‌های درسی برای دبستان‌‌ها و دبیرستانها را به چاپ رسانید. در ۱۷ دی ۱۳۱۴ با کشف حجاب به زنان ایران این فرصت تاریخی داده شد که به مانند مردان در دانشگاه به تحصیل بپردازند و وظیفه خود را نسبت به ایران انجام دهند.
نقش انقلاب مشروطه در تحول تعلیم و تربیت ایران
دکتر جلال متینی
مقدمه
بی تردید انقلاب مشروطه تحولی بنیادی در ایران بوجود آورد و ایران را در صف کشورهایی قرار داد که در آن کشورها تمام امور بر طبق «قانون» انجام می‌شود. چه تا پیش از مشروطه سخن گفتن از «قانون» گناهی نابخشودنی بود. مرحوم محمدعلی فروغی ذکاءالملک گفته است نخستین روزنامۀ غیردولتی را پدرم منتشر می‌کرد. روزی از من پرسید «مقاله‌ای را که امروز برای روزنامه نوشته‌‌ام خوانده‌ای؟ عرض کردم: بلی. پرسید دانستن چه تمهید مقدمه‌ای می‌کنم؟ من در جواب تأمل کردم. فرمود: مقدمه می‌چینیم برای این که به یک زبانی حالی کنم که کشور قانون لازم دارد. زیرا در آن زمان این حرف را صراحتاً نمی‌توانست بزند.»۱ پیش از مشروطه جان و مال و آبرو و حیثیت مردم در دست دو گروه بود یکی هیأت حاکمه و دیگری «علما» هیأت حاکمه عبارت بودند از شاه و درباریان و تمام ماموران حکومتی در سراسر کشور که بر طبق دلخواه خود به اصطلاح به رتق و فتق امور می‌پرداختند. گروه دوم علما و ملایان بودند که خود را به مانند امروز نایب امام زمان معرفی می‌کردند و قانون شرع را برای ادارۀ جامعه کافی می‌دانستند، و در عمل قدرتشان از گروه اول به مراتب بیشتر بود. اینان به خصوص تعلیم و تربیت و قضاوت و اوقاف را از آن خود می‌دانستند و کسی را یارای مقابله با آنان نبود. قانون اساسی مشروطه تمام آحاد ملت ایران را متساوی‌الحقوق اعلام کرد. گرچه با فشار ملایان در اصل دوم متمم قانون اساسی به آنان این حق داده شد که قوانینی را که برخلاف شرع تشخیص می‌دهند «وتو» کنند. ولی هرگز ملایان نتوانستند از این حقی که به ناحق به آنان داده شده بود استفاده کنند. ناگفته نماند که در فاصله، سال‌های ۱۲۸۵ خورشیدی که فرمان مشروطیت به توشیح مظفرالدین شاه رسید تا ۱۳۰۴ که به سلطنت قاجاریه پایان داده شد، با وجود قانون اساسی حتی یک کار چشمگیر در ایران انجام نشد، و در تقریبا به همان پاشنه سابق می‌چرخید. در این دورۀ بیست ساله، احمدشاه به مدت شانزده سال پادشاه بود یعنی همان مدتی که رضاشاه از سال ۱۳۰۴ تا ۱۳۲۰ پادشاه ایران بود. در دوران سلطنت احمدشاه بود که در ۱۹۰۷ ایران به دو منطقه نفوذ انگلیس و روس تقسیم شد، قرارداد ۱۹۱۹ به امضاء رسید و ایران عملاً در صف مستعمرات انگلیس قرار گرفت، شاه ایران از دولت انگلیس مقرری ماهانه می‌گرفت تا به منویات آنان گردن نهد، جنوب خوزستان و منطقه نفت خیز آن از ایران جدا شده بود و با حمایت دولت انگلیس به شیخ خزعل سپرده شده بود و شاه ایران با وجود قانون اساسی مشروطه و متمم آن قادر نبود امنیت را حتی در داخل کشور تامین کند. خلاصه آن که اوضاع کشور با دوره پیش از مشروطه تقریبا تغییری نکرده بود و اگر رضاخان سردارسپه قدم به میدان ننهاده بود هیچ یک از هدفهای مشروطه طلبان جامه عمل نمی‌پوشید. او بود که با تکیه برقانون اساسی ایران را از قرون وسطی به آغاز قرن بیستم میلادی رسانید. اما پنجاه و سه سال از آغاز سلطنت رضاشاه نگذشته بود که گروه‌های مختلف سیاسی و «روشنفکران» ایران نهضت آزادی مهندس بازرگان و جبهه ملی و حزب تود‌ه ایران و مجاهدین خلق و فدائیان خلق و …. دست به دست هم دادند و ایران را به دست کسی سپردند که دشمن مشروطه و قانون آزادی و تساوی افراد ملت در برابر قانون بود. اینک بیش از ۲۷ سال است که حکومت اسلامی ایران بر انقلاب مشروطه و مشروطه طلبان و دستاوردهای انقلاب مشروطه می‌تازد تا مشروعیت خود را به اثبات برساند. حکومت اسلامی در این سالها هشیارانه دانش آموزان را هدف تبلیغات سوء خود قرار داده است. به آنچه در کتاب «تاریخ سال سوم دوره راهنمائی تحصیلی» که در سال ۱۳۶۲ به چاپ رسیده است توجه بفرمائید:
دربار‌ه مشروطه طلبان
«استعمارگران با تربیت رجال درباری و وابستگان به دربار و تشویق و ترغیب مردم به آزادی، برابری، برادری، قانون، پیشرفت و ترقی از نوع غربی توانستند زمزمه هایی را در محافل و مجالس آن روزگار به وجود آورند.» «قانون اساسی مشروطه و قوانین دیگر را مترجمین ترجمه کردند که از اعضای لژهای فراماسیونی بوده اند، از جمله این افراد سید نصرالله تقوی، ذکاءالملک فروغی هستند.» «برخلاف شریعت طلبان، اغلب کسانی که پس از پیروزی مردم در انقلاب مشروطه به قدرت رسیدند فرنگ رفته هایی بودند که تحت تعلیمات اروپا به فراماسیونری راه یافته و یا رجال ساده لوحی بودند که با حماقت در مقابل این سوغات فرنگ تسلیم شده بودند.» «تقی زاده، خودفروش فراماسون، غربزده‌ای که پس از بمباران مجلس به سفارت انگلیس پناهنده شد و زیر پرچم ننگین آن کشور به اروپا رفت، پس از استقرار نظام مشروطه با سلام و صلوات به نمایندگی مجلس انقلاب دعوت شد و با ۵۱ رای به نمایندگی انتخاب شد و پس از آن در دستگاه مشروطه مرتبا مدارج ترقی! را طی کرد.»
در باره اصلاحات دوران رضاشاه
«رضاخان پس از رسیدن به سلطنت دست به یک سلسله اقداماتی زد که خود آنها را اصلاحات می‌نامید. اما در اصل هدف او چیز دیگری بود. او می‌خواست ایران را کاملاً از هر لحاظ وابسته به غرب نماید. تشکیل وزارتخانه‌های جدید با شکل و کارآیی غربی و ایجاد گردشگاه‌‌ها و سینما با محتوای غیراسلامی نشانه هایی بود که همان روزهای اول مردم را متوجه کشاندن ایران به سوی مظاهر ظاهر فریب غرب ساخت. ازدیاد مدارس و افتتاح دانشگاه از جمله اصلاحات دوران او می‌باشد. اما نباید فراموش کرد که در همین مدارس و نیز دانشگاه سعی می‌شد که فرهنگ غربی جای فرهنگ اصیل اسلامی و ملی را بگیرد و به طوری که گرفتاری و بلای غربزدگی به طور جدی و خطرناک از همان زمانها شروع شد…
خط آهن سراسری با سرمایه ملت ایران به صورت اخذ مالیات مستقیم و غیرمستقیم کشیده شد… در حالی که بیشتر برای استفاده بیگانگان احداث شده بود. که این خود یکی از عوامل بزرگ پیروزی متفقین بر دولت آلمان در جنگ بین‌الملل دوم گردید. راههای شوسه سراسری ساخته شده تا اتومبیل‌های ساخت کمپانیهای غربی در آن به حمل و نقل کالاهای وارداتی و مسافران پردازند…
ادار‌ه آمار با شکل تاز‌ه خود شروع به کار نمود تا بصورت ساکنان این سرزمین را معین کنند. چایخانه‌‌ها متناوباً تاسیس و شروع به کار کردند تا آنچه را که اجاز‌ه نشر داشت انتشار دهند.»
تعلیم و تربیت در دوران قاجاریه ـ با دو استثناء که به آن اشاره خواهم کرد ـ با قرون پیشین مطلقاً تفاوتی نداشت، بدین شرح که دولت در این امر مهم حیاتی دخالتی نداشت. این ملایان بودند که به طور غیرمستقیم و مستقیم بر دو واحد آموزشی، یعنی مکتب و مدرسه (مدرسه طلبگی) نظارت می‌کردند. اولین مرحله آموزش در آن روزگار «مکتب» بود که عموماً دائر یکی از اطاق‌های مساجد تشکیل می‌شد. زندگی معلم مکتب از مبالغی که اولیای شاگردان به او می‌پرداختند، تامین می‌گردید: شاگردان هر یک تشکچه‌ای داشتند که از خانه به مکتب می‌آوردند و بر روی آن می‌نشستند و در زمستان هم منقلی سفالی از خانه به مکتب می‌آوردند که در آن خاکه ذغال ریخته بودند تا با آتش آن خود را گرم کنند. در مکتب‌‌ها قریب یک سال صرف تعلیم الفبا می‌شد و سپس به خواندن قران و یکی دو کتاب فارسی و مشق خط اکتفا می‌گردید. البته دامنه تعلیم در بعضی از مکتب‌‌ها وسیعتر بود. مکتب‌‌ها برنامه درس واحدی نداشتند و کتابها به سلیقه معلم مکتب انتخاب و تدریس می‌شد. از تعداد مکتب‌‌ها در دوره قاجاریه بیخبریم ولی می‌دانیم که در سال ۱۳۱۵ در زمان سلطنت رضاشاه و در حالی که وی سرگرم اقتباس فرهنگ اروپائی بود از وجود ۲۹۳۵ مکتب با ۵۵۶۴۵ شاگرد مکتبی نام برده شده است.
عد‌ه معدودی از کسانی که دوره تحصیل در مکتب را به پایان می‌رساندند برای ادامه تحصیل به مدرسه (مدرسه طلبگی) می‌رفتند. تحصیل در این مدرسه‌‌ها که همه در مساجد تشکیل می‌شد در دو مقطع انجام می‌شد: «دوره سطح» و «دوره خارج» این شیوه هنوز نیز در مدارس طلبگی ادامه دارد. در دوره سطح، مدرس از روی متن کتاب تدریس می‌کرد در حالی که در دوره خارج، مدرس که عموماً از علما و مجتهدان سرشناس بود، خارج از کتاب، مسأله و موضوعی را در فقه استدلالی یا در اصول عنوان می‌کرد و به بحث در باره آن می‌پرداخت، و طلاب به وطالعه، آن موضوع در کتابها می‌پرداختند و بعد با استاد دربار‌ه آن بحث می‌کردند.۲
و اما آن دو استثنایی که به آن اشاره کردم یکی مدرسه دارالفنون بود که به همت امیرکبیر در دوره سلطنت ناصرالدین شاه در تهران افتتاح شد که مدرسه‌ای دولتی بود و هزینه‌اش را دولت می‌پرداخت. دارالفنون در سال ۱۲۳۰ سیزده روز پس از قتل امیرکبیر افتتاح شد. برنامه این مدرسه پیوسته در حال دگرگونی بود و تا سال ۱۲۷۶، ۴۴ معلم خارجی و ۳۶ معلم ایرانی در آن تدریس کردند و در سال ۱۲۶۱ اولین محصل ایرانی در رشته طب از دارالفنون فارغ‌التحصلی شد. آخوندها از این که دولت در امر تعلیم و تربیت دخالت کرده است و در دارالفنون علوم جدید به توسط معلمان خارجی تدریس می‌شود سخت برآشفتند. ناصرالدین شاه برای آن که از گزند آنان خود را حفظ کند، از آغاز کار دارالفنون، دو ایرانی واجد شرایط، را به عنوان «اذان گو» و «پیشنماز» در دارالفنون به خدمت گماشت. پس از دارالفنون تهران، در سال ۱۲۵۶ دومین مدرسه جدید دولتی در تبریز افتتاح شد که از آن با نام «دارالفنون تبریز» و «مدرسه مظفری» یاد شده است. این مدرسه نیز پیشنماز داشته است.۳ استثنا دوم مدارس خارجیان بود که برآنها نه دولت و نه ملایان هیچ نظارتی نداشتند. نخستین مدرسه را میسیون مذهبی آمریکائی در سال ۱۱۷۹ در رضائیه افتتاح کردند و سپس در شهرهای همدان و تبریز، رشت، کرمانشاه و تهران به تأسیس مدرسه پرداختند که نخست مخصوص غیرمسلمانان بود و سپس شاگردان مسلمان را نیز پذیرفتند که معروف‌ترین آنها کالج البرز در تهران بود. پس از آمریکائی‌ها، لازاریست‌های فرانسوی و انگلیسی‌‌ها نیز به تأسیس مدرسه در چند شهر ایران پرداختند.۴
با وجود مخالفت ملایان با تأسیس مدارس جدید و عدم توجه دولت قاجاریه به این امر حیاتی، براساس مدارکی که در دست داریم اولین مدرسه جدید که فقط یک کلاس درس بیش نداشت ۱۹ سال پیش از پیروزی مشروطه‌طلبان در تبریز تشکیل شد. این مدرسه یک کلاسه را مردی به نام حاجی میرزا حسن رشدیه که از ملازادگان تبریز بود برپا ساخت. این مرد با سفر به بیروت با مدارس آنان آشنا شده بود و در مراجعت به تبریز مکتبی به سبک مکتب‌های ایران تشکیل داد با این تفاوت که شیوه تعلیم الفبا را تغییر داد. با شیوه جدید شاگردان الفبا را به جای یک سال در مدتی کمتر یاد می‌گرفتند. او شاگردان را پاکیزه نگه می‌داشت، در برابر هر شاگرد «پیش‌تخته»ای نهاد و تابلوی «مدرسه رشدیه» را بربالای در نصب کرد. همین تغییرات جزئی برملایان گران آمد و به بهانه این که شیوه تعلیم الفبا تغییر کرده است، این مکتب را که در یکی از مساجد محله ششکلان تبریز تأسیس شده بود تعطیل کردند.۵ مخالفت آخوندها ادامه یافت ولی مردم ـ نه دولت ـ به تأسیس دبستان‌های جدید ادامه دادند چنان که شش سال پیش از مشروطیت ۲۱ مدرسه ابتدائی در سراسر ایران (۱۷ مدرسه در تهران و چهار مدرسه در تبریز، بوشهر، رشت و مشهد) دائر گردید.۶ مسئولان این مدارس با آن که تمام امور مذهبی را مراعات می‌کردند و حتی برای مدارس خود نام‌هایی چون «تدین» و «اسلام» برمی گزیدند از گزند آخوندها در امان نبودند. چنان که ۷ سال پیش از مشروطه که مدرسه تربیت در تبریز شروع به کار کرد، آخوندی به نام طالب حق که از هند آمده بود بر سرمنبر خطاب به مردم گفت:
«گوهر گرانبهای شریعت، دست فرسود علم جغرافیا و زبان ایتالیا و فرانسوی شده… نگذارید عَلَمی را که نیاکان شما برافراشتند به دست این قوم فرومایه که خود را فرنگی ماب می‌نامند سرنگون شود.»
۳ سال پیش از اعلام مشروطیت بار دیگر براثر تحریک آخوندها تمام مداری جدید تبریز غارت و ویران شد بدین شرح که آخوندی به نام سیدمحمد یزدی در مسجد شاهزاده تبریز ضمن حمله به مستشار بلژیکی به نام پریم، بر سر منبر رفت گفت:
«… دین شما از دست رفت. در شهر مسلمان، میخانه باز شد، در شهر مسلمان، معلم خانه‌‌ها [اشاره به مدرسه‌های جدید] اطفال شما را از دین به در کردند، نان و گوشت شما سپرده به دست بیگانگان و کفار گردید… در این شهر سه چیز نباید وجود داشته باشد: میخانه، معلم خانه و مسیو پریم.»
سپس با مقدماتی که از قبل آماده شده بود، طلاب و عوام‌الناس تمام مدارس جدید شهر را غارت و ویران کردند. و محمدعلی میرزا ولیعهد مظفرالدین شاه که مقر حکومتش در تبریز بود، پس از این واقعه دستخطی صادر کرد که آن را به شرح زیر بر سر منبرها خواندند:
«آقایان مجتمعین مسجد شاهزاده، مسیو پریم را الان روانه کردم، آنچه میخانه و معلم خانه بود، قدغن کردم که همه را ببندند. متفرق شده به دعاگوئی مشغول شوید. امضاء ولعیهد.»۷
پس از پیروزی مشروطه‌طلبان و تصویب قانون اساسی، مشروعه‌طلبان دست از مخالفت با مدارس جدید برنداشتند چنان که در یکی از لایحه‌های بست‌نشینان (مخالفان مشروطه)، افتتاح مدارس دخترانه را که از برنامه‌های آزادیخواهان بود در شمار «اشاعه فاحشه خانه» قلمداد کرده بودند.۸
دکترعیسی صدیق نوشته است تحت تأثیر این گونه تلقینات سوء آخوندها بود که مردم به مدارس جدید و شاگردان و معلمانش به نظر بد می‌نگریستند، و به همین سبب بود که پس از یک سال تحصیل در مدرسه کمالیه، که از مدارس جدید بود پدرم در صدد برآمد مرا از آن مدرسه به مدرسه سیدنصرالدین بفرست، ولی دایی‌‌ام که در مدرسه دارالفنون درس می‌خواند او را از این کار بازداشت. او نوشته است با آن که مدیر مدرسه کمالیه، مرتضی خان، در اعیاد و ایام سوگواری شرکت می‌جست و آداب مذهبی را دقیقا رعایت می‌کرد با این وصف از گزند و آزار معاندین و کهنه پرستان در امان نبود. در تمام کوچه‌هایی که به مدخل مدرسه کمالیه ختم می‌شد بردیوارها با کچ و زغال به خط درشت نوشته بودند: «مرتضی خان مدیر مدرسه کمالیه بابی ست.» و یک بار در حالی که مرتضی خان به فاصله چند متر مقدم بر صف ما از مدرسه به خانه می‌رفت از پشت بام مشرف به کوچه یک سینی از خاکستر بر سر او ریختند.۹ عیسی صدیق سه سال پس از اعلام مشروطیت دوره مدرسه کمالیه را به پایان می‌رساند و سال بعد در سال دوم مدرسه دارالفنون پذیرفته می‌شود. وی نوشته است «عصر پس از زنگ آخر که به خانه باز می‌گشتم، در بین راه مخصوصا چهارراه عباس‌آباد کسبه و پیشه‌وران متعصبی بودند که مرا می‌شناختند و هر روز که ناگزیز بودم از آن جا عبور کنم کلماتی که حاکی از انزجار آنها نسبت به دارالفنون و تحصیلات جدید بود به زبان می‌آوردند و من از ترس لب نمی‌گشودم.»۱۰ این واقعه مربوط به چهار پنج سال پس از صدور فرمان مشروطیت در سال ۱۲۸۵ خورشیدی ست.
ملایان در دوره سلطنت رضاشاه نیز دست از مخالفت با تحصیلات جدید برنداشتند چنان که در سال ۱۳۰۶ علیه رئیس فرهنگ آذربایجان که در مدت یکسال توانسته بود با امکانات محدود آن روزگار ۳۶ مدرسه جدید در آذربایجان تأسیس کند، به تحریک عوام‌الناس پرداختن به این بهانه که رئیس دارالمعلمات تبریز «خارجی»ست، یا در نمایشی که در ادار‌ه فرهنگ داده شده، دختر بچه‌ای رقصیده است. ولی رضاشاه ـ برخلاف محمدعلی میرزا ولیعهد ـ رئیس فرهنگ را در مقام خود تثبیت کرد. وی همچنین نوشته است در سال ۱۳۰۶ که معاون ادار‌ه کل فرهنگ بودم. خواستم در شیراز یک مدرسه دخترانه تأسیس کنم. اولیای اطفال روی موافق نشان ندادند و در تلگرافخانه متحصن شدند، و اگر قدرت رضاشاه نبود و بست نشستگان را از تگرافخانه خارج نمی‌کردند مدرسه دخترانه در شیراز دائر نمی‌شد.۱۱
این بود وضع آموزش و پرورش در ایران پیش از اعلام مشروطیت و تا حدود بیست سال پس از آن. رضاخان سردارسپه همین که به قدرت رسید علاوه بر تأمین امنیت در سراسر ایران و کوتاه کردن دست شیخ خزعل از ناحیه نفتخیز خوزستان، و کارهای اساسی دیگر، با آن که مردی درس‌خوانده نبود و از مدارس و دانشگاه‌های اروپا و آمریکا چیزی نمی‌دانست، به هوشمندی دریافته بود که راه نجات ایران از عقب‌افتادگی قرون و اعصار تکیه بر علم جدید است، پس به کمک رجال آگاه و ایران دوستی که با وی کار می‌کردند، دست به کار شد، در زمانی که تعداد فارغ‌التحصیلان دبیرستان‌های ایران در سال به ۱۵۰ تن نمی‌رسید، نخست به تکمیل دبیرستانها پرداخت و بر طبق قانونی که در سال ۱۳۰۷ به تصویب مجلس رسید مقرر گردید ۸ معلم برای تدریس در دبیرستانها از کشور فرانسه استخدام شوند.۱۲ سپس به اعزام محصلین ایرانی برای تکمیل تحصیلات در خارجه پرداخت و بر طبق قانونی که به تصویب مجلس رسید دولت موظف شد هر سال عده‌ای در حدود یک صد تن را برای تکمیل تحصیلات به خارج اعزام کند. نخستین دسته در سال ۱۳۰۸ مرکب از ۸۲ تن پس از شرفیابی به حضور شاه عازم خارجه شدند. او خطاب به محصلین به این موضوع مهم که تا آن زمان از طرف کسی در ایران مطرح نگردیده بود، گفت:
«این که شما را از یک مملکت پادشاهی به یک مملکت جمهوری می‌فرستم، برای این است که حس وطن‌پرستی فرانسویان را سرمشق خود قرار دهید. حب وطن را از آنان بیاموزید… امیدوارم اولاد من با دو ذخیر‌ه مهم یکی حب وطن و وظیفه شناسی، دیگر تکمیل علوم که برای آن انتخاب شده‌اید، به ایران برگردی.»۱۳
وطن پرستی و حب وطن نه در مکتب‌‌ها مورد بحث قرار می‌گرفت و نه در مدرسه‌های طلبگی و به همین جهت است که دکترعیسی صدیق نوشته است وقتی در اواخر دوره قاجاریه برای تحصیل به اروپا رفتم.
«کلمه میهن برای من مبهم بود لیکن در دانشسرا متوجه شدم که در تمام محاورات، همدرسان من، فرانسه را از آن خود می‌دانند و مثل این است که از خانه خود گفتگو می‌کنند… از این رو به تدریج معنای میهن بر من روشن شد. حس وطن پرستی فرانسویان عشق مرا نسبت به ایران زیادتر می‌کرد.»۱۴
شتاب رضاشاه برای نوسازی کشور در زمینه‌های مختلف حد و مرز نمی‌شناخت. در سال ۱۳۱۱ کنگره اتحاد زنان شرق با حضور نمایندگان ده کشور در تهران برگزار گردید.۱۵ در سال ۱۳۱۳ لایحه تأسیس دانشگاه تهران به تصویب مجلس رسید. ساختمان دانشکد‌ه پزشکی با تالار تشریح برای پذیرفتن ۶۰ دانشجو در هرسال آغاز به کار کرد. تا آن تاریخ مدرسه طب یادگار امیرکبیر که از مدرسی دارالفنون جدا شده بود، به علت مخالفت آخوندها سالن تشریح نداشت. در ۱۵ بهمن ۱۳۱۳ که تالار تشریح آماده شد بود رضاشاه آن را گشود.۱۶ در ۱۲ مهر ۱۳۱۴ کنگره بین المللی فردوسی در تالار دبیرستان دارالفنون با حضور چهل تن از دانشمندان ایرانی و خارجی تشکیل شد. رضاشاه در مراسم افتتاح آرامگاه فردوسی در طوس شرکت کرد. و این نخستین کنگره بین المللی برای بزرگداشت یکی از نامداران ایران بود.۱۷ در سال ۱۳۱۴ فرهنگستان ایران با ۲۴ عضو پیوسته تأسیس شد.۱۸ تدریس ورزش و موسیقی در مدارس اجباری شد. نخستین استادیوم ورزشی در تهران ساخته شد. دانشسرای عالی و دانشسرای مقدماتی در تهران و شهرستانها برای تربیت دبیر و آموزگار شروع به کار کردند. گام‌های نخستین برای تعلیمات اکابر برداشته شود. وزارت فرهنگ برای اولین با کتاب‌های درسی برای دبستان‌‌ها و دبیرستانها را به چاپ رسانید. در ۱۷ دی ۱۳۱۴ با کشف حجاب به زنان ایران این فرصت تاریخی داده شد که به مانند مردان در دانشگاه به تحصیل بپردازند و وظیفه خود را نسبت به ایران انجام دهند.
از یاد نبریم که رضاشاه به مانند همه مردان ایرانی هم سن و سالش تربیت سنتی داشت و شخصاً نمی‌توانست با کشف حجاب موافق باشد، ولی برای پیشرفت ایران این کار را لازم می‌دانست. او در روز ۱۷ دی با همسر و دخترش که بی حجاب بودند در مراسم دانشسرای مقدماتی تهران شرکت کرد. انجام این کار برای او آن قدر دشوار بود که با همسرش در یک اتومبیل ننشست، بلکه خود در یک اتومبیل نشست و همسر و دخترانش در اتومبیل دیگر، و به همین صورت از دانشسرای مقدماتی به خانه خود بازگشت.۱۹
یادداشت‌ها:
۱ ـ محمدعلی فروغی، ذکاءالملک «حقوق در ایران»، به نقل از «مقالات فروغی»، انتشارات مجله «یغما»، جلد اول، تهران، ۱۳۵۳، این مقاله در مجله «ایران شناسی»، سال ۲، شماره ۳، پائیز ۱۳۶۹، ص ۶۱۹ ـ ۶۳۴ تجدید چاپ شده است. روزنامه‌ای که فروغی به آن اشاره کرد، روزنامه «تربیت» است.
۲ ـ دربار‌ه مکتب و مدرسه طلبگی رجوع فرمائید به: علی اکبر شهابی، «روش پرورش و آموزش در فرهنگ قدیم در مکاتب و مدارس قدیمه و هدف از آن»، «ایران نامه» سال ۲، شماره ۲، زمستان ۱۳۶۲، ص ۲۲۹ ـ ۲۵۳، پروین گنابادی، «مدارس قدیم مشهد و شیوه تدریس آنها»، مجله «سخن» دوره ۲۴، ص ۱۵۵ ـ ۱۶۶٫
۳ ـ حسین محبوبی اردکانی، «تاریخ تحول دانشگاه تهران و مؤسسات آموزشی عالی ایران در عصر خجسته پهلوی»، ناشر: دانشگاه تهران، ۱۳۵۰، ص ۱۸ ـ ۴۰٫
۴ – ARASTEH,A.REZA: „EDUCATION AND SOCIAL AWAKENING IN IRAN 1950 – ۱۹۶۸”, LEIDEN, E.J.BRILL, 1969, PP. 156 – ۱۵۹٫
۵ ـ احمد کسروی، «تاریخ مشروطه ایران»، انتشارات امیرکبیر، چاپ یازدهم، تهران ۱۳۵۴، ص ۲۱٫
۶ ـ همان کتاب، ص ۳۸٫
۷ ـ «تاریخ فرهنگ آذربایجان» جلد اول، چاپ ۱۳۳۲، ص ۶۴ ـ ۶۶، احمد کسروی، «تاریخ مشروطه ایران»، ص ۳۱٫
۸ ـ احمد کسروی، «تاریخ مشروطه ایران»، ص ۴۱۴ ـ ۴۲۳٫
۹ ـ دکترعیسی صدیق، «یادگار عمر»، جلد اول، چاپ دوم، تهران، ۱۳۴۰، ص، ۱۴ ـ ۱۶٫
۱۰ ـ همان کتاب، ص ۳۳٫
۱۱ ـ همان کتاب، جلد اول، ص ۳۳۳٫
۱۳ ـ «سالنام‌ه پارس»، شهریور ۱۳۰۸٫
۱۴ ـ دکترعیسی صدیق، «یادگار عمر»، جلد اول، ص ۸۲٫
۱۵ ـ همان کتاب، جلد دوم، ص ۳۰۵٫
۱۶ ـ همان کتاب، ص ۱۸۰ ـ ۱۸۶٫
۱۷ ـ همان کتاب، ص ۲۰۳٫
۱۸ ـ همان کتاب، ص ۲۳۳ ـ ۲۶۲٫
۱۹ ـ جلال متینی، «هفدهم دی ماه ۱۳۱۴»، «ایران شناسی»، سال ۱۰، شماره ۴ (زمستان ۱۳۷۷)، ص ۶۶۹ ـ ۶۹۳، «سالنام‌ه پارس»، سال ۱۳۱۴، «یک صفح‌ه درخشان در سرلوح‌ه تاریخ به دست مبارک اعلطحضرت رضاشاه پهلوی…»، ص ۸۴ ـ ۹۸٫
