بحث من ناظر بر یک پرسش است، پرسش از جایگاه ایران و فرهنگ و تمدن ایرانی. بر آنم که چنین پرسشی میبایست در لحظهای از تاریخ دوران جدید ایران مطرح میشد که به صورتی که من کوشش میکنم مطرح کنم نشده است. اینکه گفته شد من به برخی خلاف آمدهای عادت تاریخ ایران علاقهای دارم درست است و این بار نیز اجازه بدهید بگویم که این پرسش اگرچه برای ما تازه مطرح شده است، اما به مناسبت دیگری نزدیک به سیصد سال پیش مطرح شده بود. میدانید که منتسکیو کتابی با عنوان نامههای پارسی یا ایرانی دارد. در یکی از نامههای آن هنگامی که یکی از ایرانیان با یک فرانسوی آشنا میشود و به او میگوید که ایرانی است واکنش فرانسوی آن است که: عجب، آقا ایرانی است! و میپرسد: چگونه میتوان ایرانی بود؟ این گفتگوی کوتاه دارای اهمیت بسیاری است، نه تنها برای ما بلکه حتی برای فرانسوی که آن را میخواند. این پرسش که چگونه میتوان ایرانی بود برای اکثر فرانسویان آشناست و حتی در فرهنگهای لغت در ذیل «ایرانی» این جمله را به عنوان شاهد مثال نقل میکنند. این کتاب منتسکیو یکی دو بار به فارسی ترجمه شده اما آن جمله نظر ما را چندان جلب نکرده است. یک ملت باید جایی بتواند بایستد و از خود بپرسد که کجا ایستاده است و کیست؟