اهالی آذربایجان چون بطور کلی در نواحی کوهستانی زندگی میکنند مردمان ورزیده با استقامت و در راه پیمائی و تحمل شدائد بسیار قادرند و از لحاظ هوش و ذکاوت و احساسات و میهنپرستی در ردیف بهترین سکنه کشور محسوب میشوند و در تمام دورههای تاریخی ارزش خود را نشان دادهاند. سکنه آذربایجان بر روی هم شیعه و به اصول مذهبی خود مقید میباشند. ایلات این منطقه عموماً ورزیده و جنگجو و دارای قابلیت نظامی زیادی هستند.
اوضاع طبیعی آذربایجان
برای آماده ساختن ذهن خوانندگان گرامی بیمورد نیست که قبلاً بهذکرخلاصهای از وضع جغرافیایی آذربایجان مبادرت شود.
الف ــ کلیات ــ منطقه آذربایجان یکی از حاصلخیزترین و مهمترین مناطق پر ثروت کشور ایران محسوب میشود و سکنه این منطقه نسبت بهمساحتی که دارد از سایر مناطق کشور زیادتر است. بهطوریکه در هر کیلومتر مربع آن ۳۰ نفر زیست مینمایند.
کوهستانهای مختلف و رودخانههای متعدد و رطوبت دائمی زمین، طراوت و حاصلخیزی سرشاری بهاین منطقه میدهد چنانکه بههیچوجه با سایر نقاط کشور قابل مقایسه نیست.
انواع غلات و میوههایی که در این منطقه بهدست میآید بیش از سایر مناطق کشور است و استعداد کامل آن را ثابت مینماید و همچنین وجود سکنه مکفی و ورزیده این ناحیه از لحاظ اقتصادی و بازرگانی اهمیت زیادی بهاین منطقه میدهد.
مجاورت با همسایگان متعدد (شوروی، ترکیه، عراق) و وجود نقاط حساس و پر اهمیت در این منطقه (درخارج و داخل) آن را از لحاظ سیاسی و نظامی با ارزش میسازد.
بنابراین منطقه آذربایجان یک منطقه مهم و قابل توجه نظامی ــ اقتصادی ــ بازرگانی میباشد که کلیه معابر آسیا و اروپا یعنی کلیه خطوط مواصلات روسیه و قفقاز از طرف شمال و خطوط ارتباطیه دریای سیاه و ترکیه از طرف باختر، در این منطقه تمرکز مییابد و مرکز مواصلات مهمی را در قسمت شمال باختری ایران بوجود میآورد.
منطقه آذربایجان در تمام ادوار از قدیمترین سدهها میدان محاربات و نبردهای متعدد ارتش ایران و ارتشهای بیگانه بوده است. چه از دورترین ایام فکر و توجه بیگانگان معطوف به تصاحب این قطعه زمین حاصلخیز و رسوخ در این ناحیه رزخیز بوده است و حتی گاه نیز تا حدی به آمال خود نائل شده و در داخله آن رسوخ یافتهاند.
ب ــ مساحت و موقع و حدود
آذربایجان واقع در شمال باختری ایران و محدود به حدود زیر است: از طرف شمال رودخانه ارس (قفقاز ــ شوروی) ــ از طرف باختر خاک ترکیه و عراق ــ از طرف جنوب ناحیه کردستان ــ اردلان ــ گروس از طرف خاور ارتفاعات طالش.
عرض این منطقه از بازرگان به پیله سوار در حدود ۳۷۰ کیلومتر از گردنه تمرچین به گردنه زنجان ۳۷۰ کیلومتر، از تازهکند تا جاده پیادهروی زنجان به تکاب ۳۷۰ کیلومتر ــ از بورالان تا سردشت به خط مستقیم ۴۰۰ کیلومتر، از بورالان به زنجان ۴۷۰ کیلومتر و از تازهکند به سردشت ۴۵۰ کیلومتر و از پیلهسوار به سردشت ۴۳۰ کیلومتر بطور تقریب به خط مستقیم است.
مساحت کلیه منطقه آذربایجان بالغ به ۱۱۰ هزار کیلومتر مربع یعنی در حدود یک پانزدهم کلیه کشور میباشد.
ج ــ آب و هوا
منطقهٔ آذر بایجان فلات مرتفعی است که پستترین نقاط آن سطح دریاچه رضائیه است که با مقایسه با دریای آزاد ۱۳۰۰ متر ارتفاع دارد.
این استان به علت ارتفاع خود دارای هوای کاملاً معتدل و در مدت زمستان کوهستانهای این منطقه سراسر پوشیده از برف است حتی در بعضی نقاط براثر شدت بارش برف، مدتی عبور و مرور متوقف میشود.
در آذربایجان باختری به علت وجود دریاچه رضائیه بارندگی بیشتر و رطوبت هوا در این منطقه زیاد است. بهطوریکه در سواحل دریاچه رضائیه رطوبتی دائمی نظیر رطوبت سواحل دریای خزر وجود دارد.
در دامنه ارتفاعات ییلاقها و آبادیهای زیبا و چشمههای فراوان دیده میشود.
د ــ وضع طبیعی درهها و ارتفاعات آذربایجان
ناحیه آذربایجان را برخلاف سایر مناطق کشور شاهنشاهی یک ــ سلسله کوهستانها و رشته ارتفاعات مشخص فراگرفته و منطقهای سراسر کوهستانی در عرض و طول خود تشکیل داده است. عرض این منطقه کوهستانی در حدود ۵۵۰ کیلومتر و عمق آن در حدود ۴۰۰ کیلومتر میباشد.
در این منطقه وسیع که به اسم آذربایجان خوانده میشود، بطور کلی چند رشته ارتفاعات موازی ملاحظه میگردد که سراسر شمال آذربایجان را به طرف مرز قفقاز فراگرفته است. این رشته ارتفاعات خاوری باختری از دو جناج با رشته از ارتفاعات شمالی و جنوبی متصل شده و در نتیجه شبکه کوهستانی مرتبی در سرتاسر آذربایجان بوجود آورده است.
این کوهستانهای مختلف و رشتههای موازی و عمودی درههایی را تشکیل میدهند که هر یک از لحاظ وضع طبیعی و ساختمان و از حیث نظامی و بازرگانی و منابع محلی با هم اختلاف دارند. این رشته از ارتفاعات عبارتاند از:
قرهداغ
سیلانداغ
بزغوشداغ
رشتههای خاوری ــ باختری:
سهند
قافلانکوه
رشته طالش
رشته ازتفاعات شمالی ــ جنوبی:
رشته آرارات
ارتفاعات قرهداغ که اولین سد کوهستانی را در مقابل رود ارس تشکیل میدهد یکرشته کوهستان نامرتب و غیرمنظمی است که رشتههای فرعی درجهت مختلفی از آن مجزا میگردد. این رشته ارتفاعات در خاور به ارتفاعات طالش میپیوندد و در باختر دارای چند رشته فرعی است که به آرارات متصل میشود، ولی بطور کلی جناح این ارتفاعات در باختر باز است. عمق درههای این کوهستان غیر مرتب و متغیر و دارای زوایای مخفی بسیار است و معبرهای این کوهستان عبارتاند از:
۱ ــ منطقه باز محور خوی
۲ ــ دره رودخانه آقچای
۳ ــ محور خوی آقچای
۴ ــ محور دره دیز
۵ ــ پیادهروی تبریز ــ ایری ــ اردوباد
۶ ــ پیادهروی اهر ــ دره کلیبر ــ خدا آفرین
۷ ــ دره قرهسو
۸ ــ محور پیاده و ارابهرو آستارا ــ آجیک ــ دشت مغان
ارتفاعات سبلان داغ رشته فوقالعاده مطول و ممتدی است که از آذربایجان باختری و مقابل ارتفاعات آرارات شروع شده و در مقابل اردبیل و چند کیلومتری ارتفاعات طالش خاتمه مییابد. امتداد این ارتفاعات از خاور به باختر است و عبور از این رشته عریض فقط از معبرها و گردنههای معینی بشرح زیر صورت میگیرد.
۱ ــ گردنه قطور قاطررو ۲ ــ گردنه انزان که قاطررو و ۶ ماه درسال مسدود است ۳ ــ گردنه گیچهبیل شوسه ۴ ــ گردنه مشگ عنبر شوسه ۵ ــ گردنه ایری ــ گردنه یام ــ گردنه خرسه ــ گردنه گو ــ گردنه قرهتپه
ارتفاعات بزقوش داغ ــ دامنه این ارتفاعات از مقابل محل انشعاب جاده تبریز ــ سراب با شیب خیلی ملایم و ارتفاعات غیرمحسوس شروع میشود و در گردنه «نیر» خاتمه مییابد.
طول این رشته در حدود ۱۲۰ کیلومتر و در تمام طول خود قابل عبور است و معابر زیادی در هر طرف آن حتی قسمت مرکزی میتوان یافت ولی جاده شوسه که از دامنه این ارتفاعات عبور میکند، فعلاً جاده تبریز ــ سراب اردبیل است و جاده شوسه دیگری که از میانج بطرف هروآباد میرود نیمه تمام میباشد. بلندی قلل مرتفع این کوهستان به ۳۸۰۰ میرسد.
این رشته در خاور به ارتفاعات طالش متصل میشود و مسیر خاوری باختری آن تا جاده آذربایجان ادامه مییابد و در اطراف این محور اراضی نیمه کوهستانی با مجاری زیاد دیده میشود که تقریباً تا ۲۰ کیلومتر ادامه داشته و سپس رشته کوهستان سهند امتداد این کوهستان را تا دریاچه ارومیه طی میکند. ارتفاعات سهند ــ این رشته تقریباً مدور و در وسط منطقه تبریز و مراغه واقع است و قلل آن به ۳۷۰۰ متر میرسد.
ارتفاعات قافلانکو ــ گردنههای خاوری سبلان بعد از ایجاد درهای برشته بزقوش متصل میشود و دامنههای جنوب خاوری آن تا میانه ادامه مییابد و در مجاورت قزل اوزن ختم میشود و در طرف خاوری قزل اورن رشته قافلانکو که امتداد عمومی آن از جنوب باختری بشمال خاوری است و تا جنوب ادامه دارد این دامنه امتداد مییابد.
این رشته در عقب شعبه قزل اوزن و سپس خود قزل اوزن سد مستحکمی را تشکیل میدهد که نوک آن مقابل میانه واقع است و دو ضلع طرفین آن یکی بطرق منجیل ممتد است و در طارم را پدید میآورد و دیگری به طرف سقز درسمت باختر امتداد پیدا میکند.
رشته کوهستان طالش ــ این رشته کوهستان در مجاورت مرز ایران و شوروی از جنوب بلغار چای شروع و تدریجاً مرتفع میشود. شیب این ارتفاعات بطرف آذربایجان کمتر و بعکس نسبت به بحر خزر محسوستر است. دامنه باختری این ارتفاعات دارای بوتههای کوچک و دامنههای خاوری آن سراسر پوشیده از جنگلهای انبوه میباشد.
رشته کوهستان آرارات ــ این رشته از دو قله آفری کوچک و بزرگ شروع میشود و اطراف بایزید را بطور مثلث دور میزند و از شمال باختری بایزید رشته اصلی این کوهستان در جبههٔ خاوری باختری پیش میرود و از جنوب ارضروم و شمال آذربایجان عبور میکند و مسیر خود را بهموازات ارتفاعات کرانه ادامه میدهد. ارتفاع آرارات بزرگ ۵۱۵۶ و ارتفاعات آرارات کوچک ۳۱۹۳ متر است و دره قطور معبر بازی در مسیر این کوهستان بوجود میآورد.
هـ ــ رودخانهها
در آذربایجان باختری.
رودخانههای این قسمت آذربایجان اصولاً دو حوزه مشخص را تشکیل میدهند.
۱ ــ رودخانههای حوزه ارس که عبارتاند از:
ارس که دارای سرعت زیاد ــ مسیر نسبتاً عمیق و عدم قابلیت قایقرانی است و گدار معروف آن عبارت است از گدار شتلو ــ قرهخوجالو ــ قارقارلوق ــ قیچاق ــ قزل قشلاق
رود ماکو: که از آبهای ساریسو ــ قرهسو ــ رنگبار تشکیل می شود و به ارس میریزد.
رود آقچای که از ارتفاعات شیورست و پری سرچشمه میگیرد. آب الندار ــ آب قطور
۲ ــ رودخانههای حوزه رضائیه
آب رولاچای. از ارتفاعات ساریداش سرچشمه میگیرد و به دریاچه میریزد.
آب نازلوچای ــ آب رضائیه ــ آب باراندوز ــ آب قادر ــ رود زرینه یا جغتو ــ رود سیمینه یا طاطائو که از کوهستانهای افشار سرچشمه میگیرد.
مردیرود که از سهند سرچشمه میگیرد.
در آذربایجان خاوری
سفیدرود که شامل آبهای باختری سهند و شعبههای جنوبی بزقوش است و در دره طام جریان دارد.
تلخرود که از کوههای سبلان سرچشمه گرفته و به دریاچه رضائیه میریزد.
و ــ خطوط مواصلات
۱ ــ جادههای شوسه
راه تبریز ــ اردبیل ــ آستارا
راه تبریز ــ گچهبیل ــ اهر
راه نبریز ــ مشگعنبر ــ اهر
راه تبریز ــ مرند ــ درهدیز ــ جلفا
راه جلفا ــ خوی ــ رضائیه ــ مهاباد
راه خوی ــ پلدشت
راه خوی ــ ماکو ــ بازرگان ــ بطرف ترکیه
راه خانه ــ رواندوز بطرف مرز عراق.
راه حیدرآباد ــ میاندوآب ــ بطرف تبریز
راههای عرضی
راه تبریز ــ آستارا ــ رشت
راه تبریز ــ میانه ــ تهران
راه تبریز ــ مراغه ــ سنندج
راه تبریز ــ مرند ــ خوی
۲ ــ خط آهن جلفا به تیریز
این خط از تبریز به جلفا ممتد است و از صوفیان به شرفخانه خطی از آن منشعب میشود، خطی است یک طرفه بعرض ۵۲۴ / ۱ متر و بهطول ۱۴۶ کیلومتر و دارای ایستگاه میباشد.
۳ ــ خطوط کشتیرانی
دریاچه رضائیه کمک بزرگی به نقل و انتقالات این منطقه مینماید و بنادر آن عبارتاند از بندر گلمانخانه ــ بندر نقده ناحیه رضائیه و شاهی ــ بندر جزیزه شاهی و حیدرآباد ــ بندر نقده و مهاباد و دانالو ــ بندر مراغه ظرفیت کشتیهائی که فعلاً در این خطوط کار میکند از ۲۵۰ تن تجاوز نمیکند.
ز ــ از لحاظ اقتصادی
آذربایجان بواسطه وجود جویبارهای بسیار رطوبت دائمی زمین پشتکار و علاقه سکنه و اعتدال هوا منطقه بسیار مستعدی برای زراعت و حشمداری است و علاوه براحتیاجات سکنه خود مقادیر زیادی از احتیاجات سکنه سایر قسمتهای کشور را تأمین مینماید ــ یکسوم حاصل این منطقه برای احتیاجات سایر نقاط کشور استفاده میشود.
حشمداری چه در آذربایجان باختری و چه در آذربایجان خاوری مرسوم است و در منطقه اردبیل و مغان گلهداری و شترداری استفاده کامل میدهد، بهطوریکه فقط منطقه اردبیل و مغان در حدود ۲ میلیون گوسفند و ۸۰۰ هزار بز و ۲۰ هزار اسب و ۸۰۰ هزار گاو ۲۰۰ هزار شتر قبل از شروع جنگ نگاهداری میشد.
جنگلهای منطقه خاوری در حدود ۸۰ هزار هکتار و جنگلهای ارسباران در حدود ۲ هزار هکتار میباشد. این جنگلهای سابقاً انبوهتر و وسیعتر بوده و از درختهای کاکاون ــ بلوط ــ کاج ــ سرکوهی ــ انار ــ نارون بید تشکیل میشود.
ح ــ جمعیت
قسمت بزرگی از جمعیت کشور در منطقه آذربایجان متمرکز گردیده است، بهطوریکه یک هفتم کلیه سکنه ایران در آن منطقه زندگی میکنند و از این سکنه قسمت عمده در آذربایجان خاوری سکونت دارند و جمعیت نسبی در این منطقه در حدود ۳۰ نفر در کیومتر مربع است. در صورتی که در آذربایجان باختری این نسبت خیلی کمتر میباشد.
اهالی آذربایجان چون بطور کلی در نواحی کوهستانی زندگی میکنند مردمان ورزیده با استقامت و در راه پیمائی و تحمل شدائد بسیار قادرند و از لحاظ هوش و ذکاوت و احساسات و میهنپرستی در ردیف بهترین سکنه کشور محسوب میشوند و در تمام دورههای تاریخی ارزش خود را نشان دادهاند. سکنه آذربایجان بر روی هم شیعه و به اصول مذهبی خود مقید میباشند. ایلات این منطقه عموماً ورزیده و جنگجو و دارای قابلیت نظامی زیادی هستند.
ایلات مهم آذربایجان باختری و خاوری عبارتاند از:
۱ ــ در منطقه ماکو: ایل جلالی ــ ایل میلان ــ ایل حیدرانلو
۲ ــ در منطقه خوی در حدود الندور و قطور: طایفه چمکانلو و خضوعی
۳ ــ در منطقه شاپور و صومای برادوست: ایل شکاک ــ هرکی
۴ ــ در منطقه اشنویه: ایل زرزا ــ مامش و منگور و پیران
۵ ــ در منطقه سلدوز: ایل قره پاپاخ
۶ ــ در حدود خلخال اردبیل: طوایف مهم و بزرگ شاهسون که در ادوار مختلف در میهنپرستی امتحانات بزرگی دادهاند.