در تاریخ یکم آذرماه ۲۴ آذربایجانی‌های مقیم تهران در خیابان‌های اطراف مجلس ازدحام و پنج نفر را به نمایندگی خود به مجلس اعزام و تقاضای رفع غائله آذربایجان را نمودند. در همین روز دانشجویان دانشکده حقوق آمادگی خود را برای دفاع آذربایجان طی نطق مفصلی اعلام و قصد تظاهراتی در شهر داشتند.
انعکاس حوادث آذربایجان در ایران و دنیا
در تاریخ یکم آذرماه ۲۴ آذربایجانی‌های مقیم تهران در خیابان‌های اطراف مجلس ازدحام و پنج نفر را به نمایندگی خود به مجلس اعزام و تقاضای رفع غائله آذربایجان را نمودند. در همین روز دانشجویان دانشکده حقوق آمادگی خود را برای دفاع آذربایجان طی نطق مفصلی اعلام و قصد تظاهراتی در شهر داشتند.
لیکن اولیای دانشگاه آنان را از اجرای این عمل منع کردند. نیروهایی که در کرج متوقف شده بودند روز ۲ / ۹ / ۲۴ بسمت قزوین حرکت کردند و به قوای متمرکز در شریف آباد ملحق شدند. ضمناً از طرف ستاد ارتش برای تقویت پادگان تهران یک گردان پیاده نظام و یک آتشبار از لشگر اصفهان احضار و به مرکز وارد گردیدند.
در این موقع جریان حوادث آذربایجان در رادیو و محافل بیگانه مورد تفسیر قرار گرفت و رادیوی خاور نزدیک نقل از خبرگزاری شوروی اطلاع داد که (دولت ایران به منظور از بین بردن نهضت دموکراسی شمال ایران نیروهای خود را به آذربایجان اعزام داشته در صورتی که نهضت دموکراسی آذربایجان هیچگاه اعلام نداشته می‌خواهد از دولت ایران منفصل و جدا شود).
در روز اول آذرماه ۳۴ مستر بوین وزیر امورخارجه انگلستان ضمن نطق مفصلی که در مجلس عوام انگلستان ایراد نمود، اشاره به موضوع ایران کرد و از تصمیم ایران دایر بر فرستادن نیرو به آذربایجان سخن گفت و استقرار نظم در آذربایجان را موضوعی کاملاً به جا دانست و اضافه کرد که تصمیم ایران در استقرار نظم در آن قسمت از خاک ایران کاملاً موافق عهدنامه سه جانبه است و اظهار امیدواری نمود که دولت ایران در اجرای این نقشه کامیاب گردد.
ضمناً مستر بوین اظهار داشت که دولت انگلستان به مأمورین نظامی خود دستور داده است که مقررات عهدنامه سه جانبه را در ایران کاملاً رعایت کنند و نیز گفته است مسیو مولوتوف وقتی که در لندن بود به او اطلاع داده است که دستورهای شوروی به مأمورین شوروی در ایران در همین زمینه بوده است. ضمناً مستر ایدن معاون رهبر نمایندگان حزب محافظه کار انگلیس در مجلس در همین موقع اظهار نمود:
(به نظر این جانب این دفعه اولین بار نیست که مقامات شوروی از حرکت نیرو و ژاندارمری دولت ایران به نواحی تحت اشغال خود جلوگیری نموده و اجازه حرکت به آن سامان را نداده‌اند، بالنتیجه هر آئینه اختلافاتی به ظهور رسیده باشد چندان شگفت‌انگیز نمی‌باشد. دولت‌های متفق برای آن به خاک ایران قدم نهادند که مسئله ارسال خواربار و مهمات به خاک اتحاد جماهیر شوروی تامین گردد و هرگز مایل نیستند که دوباره در ایران به سیاست منفور گذشته که به نام مناطق نفوذ سیاسی نامیده می‌شد بازگشت نمایند)
در این هنگام ایدن اضافه کرد که دولت اتحاد جماهیر شوروی برای رفع سوء‌ظن و بدگمانی می‌تواند تصمیم زیر را اتخاذ و اظهار کند که با حرکت آزادانه قوای ایران در نواحی مورد بحث مخالفتی ندارد و اضافه نماید که حاضر است میدان عمل را برای فعالیت‌های این نیروها در مناطق مزبور باز گذارد و بدان‌ها کمک و مساعدت نماید. من می‌توانم بگویم که دولت اتحاد جماهیر شوروی خبرنگاران جراید دنیا را دعوت کند که به آن سامان رفته و از نزدیک اوضاع آن سامان را مشاهده نمایند و بدان‌ها اجازه دهد که مشاهدات خود را آزادانه منتشر سازند تا بدین ترتیب از خود رفع سوء ظن نموده و موقع خود را بیش از پیش مستحکم سازد.)
همچنین در واشنگتن رسماً اعلام گردید که دولت آمریکا در نتیجه ملاقات سفیر کبیر ایران با وزیر امور خارجه یادداشتی در آن‌واحد برای دولتین انگلیس و شوروی فرستاده و بازگشت نیروهای انگلیس و شوروی را درخواست و پیشنهاد نموده است قوای خود را تا اول ژانویه ۱۹۴۶ از ایران خارج نمایند. ضمناً دولت آمریکا به نیروهای خود دستور داده است که عملیات تخلیه ایران را سریعاً آغاز نمایند.
تقسیم اسلحه
در همین موقع در حالیکه فشار زیادی برای جمع‌آوری اسلحه مالکین و عشایر از طرف بیگانگان به عمل می‌آمد، در تمام نقاط آذربایجان و به خصوص شهرهای اردبیل و میانه و مرند عمل توزیع اسلحه بین افراد فرقه دمکرات با سرعت ادامه داشت. بطوریکه آقای سرهنگ زریو فرمانده تیپ اردبیل در گزارشی که روز ۲۶ آبان ماه به فرماندهی لشگر ۳ در تبریز می‌دهد، به سقوط پادگان سراب اشاره کرده و در عین حال گزارش می‌دهد که بیش از هشت هزار تفنگ تقسیم شده است.
از اردبیل به تبریز ــ خیلی خیلی محرمانه
فرماندهی لشگر ۳ آذربایجان ــ از صبح جمعه ۲۵ ماه جاری اطلاعات متعاقب یکدیگر رسیده حاکیست که در ظرف ۴۸ ساعت اخیر در تمام دهات اردبیل و سراب و نمین و مشگین شهر و فولادلو به عناصر حزب توده از طرف روس‌ها اسلحه داده شده که تعداد تقریبی اسلحه پخش شده طبق اطلاع در حدود هشت هزار تفنگ برنو و به هر نفر دویست تیر فشنگ داده شده که از دیروز در محل به تمرین تیراندازی شروع نمودند. هدف این اقدام به طوری که اطلاع واصله تائید می‌نماید دفعتاً به شهر حمله نموده قبلاً زندان شهربانی بانک ملی و تلگرافخانه را اشغال.
دیروز فرماندار با کنسول شوروی ملاقات و در اطراف اطلاعات رسیده مذاکره نمود. کنسول شوروی اظهار داشته من هم خبرهایی شنیده‌ام، به دژبان شوروی دستور می‌دهم که به تعداد گشتی‌ها اضافه و مراقب اوضاع باشد. طبق اطلاع رسیده شب گذشته در حدود پانصد نفر مسلح پادگان و ژاندارمری سراب را محاصره، پس از سه ساعت زد و خورد خلع سلاح و فرمانده پادگان ستوان یکم ضیایی مهر و فرمانده دسته ژاندارمری ستوان یکم فاطمی دستگیر، در ساعت ۴ از نیمه شب از سراب خارج شده‌اند. دسته ژاندارمری نمین در محاصره است چون عامل اصلی شوروی‌ها هستند، تعیین و تکلیف سریع مورد استدعا است.
ساعت ۱۱ ـ ۲۶ / ۸ / ۲۴ شماره ۳۵۵۱ سرهنگ زریو
چگونگی سقوط سراب
برای مقابله با وقایع احتمالی، لشگر تبریز به پادگان سراب که عبارت از یک دسته پیاده و یک دسته نگهبانی و شهربانی بود، دستور داد که با یکدیگر اشتراک مساعی نموده و در صورت تعرض نسبت به مراکز و ادارات دولتی، تا آخرین نفس مبارزه و متجاسرین را دستگیر و خلع سلاح نماید. معهذا به طوری که دیدیم سرنوشت شومی نصیب این پادگان دورافتاده کوچک و محصور و مدافعین آن گردید. بدین ترتیب که عده بسیار زیادی از متجاسرین مسلح در حدود ساعت ۲۴ شب ۲۵ آبان ماه به شهر و مراکز پادگان و ادارات دولتی حمله ور گردیدند و بوسیله تیراندازی شدید تفنگ و مسلسل و پرتاب نارنجک به داخل اماکن، اهالی را بکلی مرعوب و مأمورین دولت را به قتل و غارت و هتک ناموس تهدید کردند و از هیچگونه بی‌احترامی و توهینی نسبت به شئون ملی آنان فروگذار ننمودند. در مقابل حمله ماجراجویان سربازان پادگان و نگهبانی به مقاومت پرداختند و پس از چند ساعت زد و خورد، متجاسرین با استفاده از تاریکی به داخل پادگان راه یافته آنجا را آتش زدند و در نتیجه مدافعین نقاط اشغالی را ترک و بعداً خلع سلاح گردیدند و متجاسرین فرمانده پادگان ستوان یک ضیاء مهر را دستگیر و بازوهای او و تمام افرادش را بسته و زندانی کردند ــ فرمانده دسته نگهبانی ستوان یکم فاطمی که با یک نفر ژاندارم در خانه ای محصور بوده به دفاع پرداخت، ولی بالاخره متجاسرین او را با اعزام رسدبان فرزین رئیس شهربانی محل جهت مذاکره اغفال و دستگیر و نگهبان همراه او را به ضرب گلوله مقتول ساختند و خودش را با سربازان مخلوع و اسیر و ستوان یکم ضیاء مهر دست بسته به خارج سراب بردند و با ۱۷ نفر از تسلیم شدگان در ده «بیجند» محل تولد غلام یحیی به وضع فجیع و وحشیانه‌ای و در حال حیات، قطعه قطعه نمودند. سپس اداره نگهبانی را با کلیه مدارک و سوابق و تجهیزات و حتی بعضی از دوآب آتش زدند و همه نقاط شهر را اشغال و خطوط ارتباطی را قطع کردند و مانع هرگونه عبور و مرور گردیدند.
