طبق ماده یک عهدنامه بین دولت شوروی و انگلستان و ایران مورخ ۲۹ ژانویه ۱۹۴۲ دولت شوروی و انگلستان متعهد به محترم داشتن تمامیت ارضی و حق حاکمیت و استقلال سیاسی ایران شده‌اند و ماده چهارمین پیمان مشعر است بر اینکه «حضور نیروهای متفقین در خاک ایران جنبه اشغال نظامی ندارد و تا می‌توان از مداخله در اداره امور و نیز امور نیروهای تامینی ایران حذر خواهد داشت.»
یادداشت دولتین آمریکا و انگلستان به دولت شوروی
دولت ایران بلافاصله پس از دریافت یادداشت شوروی و توقف اجباری نیروهای نظامی در شریف‌آباد قزوین، جریان مشروح حوادث آذربایجان و قیام مسلحانه‌ای را که در آن استان روی داده بود، با تذکار موارد گوناگون مداخله مأمورین شوروی ضمن یادداشت مفصلی به دولتین انگلستان و آمریکا اطلاع داد.
در این یادداشت دولت ایران با اشاره به اعلامیه مارشال استالین و چرچیل و پرزیدنت روزولت مورخ اول دسامبر ۱۹۴۳ در تهران، توجه دولتین نامبرده را به اعلامیه مورد بحث و لزوم رعایت مفاد آن از طرف دولت شوروی جلب کرده بود.
دولتین انگلستان و آمریکا پس از دریافت یادداشت فوق یادداشت‌هایی بشرح زیر توسط سفرای کبار خود در مسکو به دولت شوروی فرستادند.
متن یادداشت‌های دولتین آمریکا و انگلیس در باره حوادث آذربایجان به دولت شوروی
متن یادداشتی که دولت کشورهای متحده آمریکا به وزارت خارجه شوروی تسلیم نموده و توسط وزارت امور خارجه آمریکا در ۲۶ نوامبر منتشر گردیده است:
«دولت ایران به دولت کشورهای متحد آمریکا اطلاع داده است در نواحی شمالی ایران که نیروهای شوروی قرار گرفته قیام‌های مسلحانه‌ای بوقوع پیوسته است و دولت ایران دستور داده است، قسمتی از نیروهای مسلح وی به منظور تجدید استقرار امنیت داخلی و قدرت دولت وارد آن نواحی شود و فرماندهان نظامی اجازه نداده‌اند قوای مزبور به حرکت خود ادامه دهد و در نتیجه دولت ایران قادر نبوده است مسئولیتی را که برای نگهداری صلح و آرامش در خاک ایران برعهده دارد انجام دهد.
بایستی به خاطر آورد که در اول ماه دسامبر ۱۹۴۳ مارشال استالین، نخست وزیر چرچیل و پرزیدنت روزولت اعلامیه‌ای در تهران امضاء نموده و در آن اظهار داشتند که دولت‌های آن‌ها با دولت ایران در تمایل حفظ استقلال و حاکمیت و تمامیت ارضی ایران اتفاق نظر دارند.
این دولت کاملاً اطمینان دارد که دولت‌های شوروی و بریتانیای کبیر به اندازه دولت کشورهای متحده آمریکا شور و علاقه دارد که با کمال دقت طبق مواثیق مندرج در این اعلامیه رفتار نمایند.
به عقیده دولت آمریکا انجام این قول و تعهد مستلزم این است که دولت ایران بتواند برای حفظ اقتدار خود و برای استقرار امنیت داخلی با کمال آزادی بدون مقامات نظامی یا کشوری شوروی و انگلستان و یا آمریکا، نیروهای خود را بطوری که لازم می‌داند در ایران به حرکت آورد.
دولت کشورهای متحده آمریکا چنین استنباط می‌کند که هریک از فرماندهان شوروی که از حرکت آزادانه نیروهای ایران جلوگیری نموده باشند، ممکن است بدون تصویب دولت شوروی اقدام کرده باشند.
چنانچه فرماندهان شوروی در این خصوص بدون دستور عمل نموده‌اند چنین تصور می‌شود که دولت شوروی تعلیماتی بر وفق اعلامی مذکور برای آن‌ها صادر نماید. به هرصورت وضعیتی که فعلاً ایجاد شده است دولت آمریکا را متقاعد ساخته است که منافع مشترک همه در این است که نیروهای شوروی و انگلیسی و آمریکایی بی‌درنگ ایران را تخلیه نمایند. تا وقتی که یکی از این نیروها در خاک یک دولت دوست باقی باشد، حوادث و سوء‌تفاهمات ممکن است واقع شود.
دولت کشورهای متحده آمریکا تا کنون نیروهای خود را در ایران در طی سال جاری از حداکثر ۲۸ هزار تن به کمتر از ۶ هزار نفر تقلیل داده و فعلاً در ایران نیروی جنگی آمریکایی موجود نیست.
آن‌هایی که در ایران مانده‌اند به کارهای تصفیه و فروش لوازم جنگی و بعضی نقل و انتقالات مهمی مربوط به انحلال تجهیزات قشونی اشتغال دارند. با این که تخلیه فوری این نیروها باعث ناراحتی قابل ملاحظه‌ای برای این دولت خواهد بود، معهذا تعلیماتی به مقامات نظامی آمریکا مقیم ایران صادر می‌گردد که اقدامات فوری به عمل آورند که کلیه نیروهای آمریکایی تا اول ژانویه ۱۹۴۶ کاملاً ایران را تخلیه نمایند.
دولت آمریکا پیشنهاد می‌نماید که دولتین انگلیس و شوروی تعلیمات مشابهی برای فرماندهان خود صادر و ترتیب فوری برای تخلیه کامل ایران از کلیه نیروهای خارجی تا اول ژانویه ۱۹۴۶ داده شود.
اقدامات فوری برای تخلیه ایران هرگونه تردیدی را راجع به مقاصد سه دولت در باره انجام تعهدات خود برطرف خواهد نمود، با دادن این پیشنهاد دولت آمریکا آگاه است که هیچگونه علتی که نیروهای مزبور را مجبور کند که تا تاریخ مذکور در ایران بماند نمی‌بیند.
دولت آمریکا معتقد است که اقدامات فوری برای تخلیه ایران از این نیروها تا تاریخ اول ژانویه نه تنها سوء‌تفاهمات احتمالی را مرتفع خواهد ساخت، بلکه این حق شناسی به پاس خدمات و کمک‌های قابل ملاحظه‌ای خواهد بود که ایران با حسن شهرت و مقامی که به سمت یکی از اعضای ملل متفق دارا می‌باشد، در راه جنگ مشترک به عمل آورده است.
ملت‌هایی مانند ایران در کنفرانس ملل متفق سان‌فرانسیسکو تشویق شدند که نسبت به مقاصد دوستانه و حسن نیست اعضای دائمی شورای امنیت اعتماد کامل داشته باشد.
دولت کشورهای متحد آمریکا اطمینان دارد که اتحاد جماهیر شوروی و بریتانیای کبیر نیز کمتر از کشورهای متحده آمریکا ذیعلاقه نیستند که در رفتارشان با مللی مانند ایران رویه‌ای پیش گیرند و ثابت نمایند که اعتماد این ملل دوباره اعضاء دائمی شورای امنیت بی جا نبوده است.»
یادداشت سفیر کبیر انگلیس به آقای کمیسر امور خارجه شوروی
متن کامل یادداشتی که سر «ارچیبالد کلرک کر» سفیر انگلستان در مسکو به اقای مولوتوف کمیسر امور خارجه شوروی در باره حوادث آذربایجان فرستاده است.
«من از طرف دولت متبوعه خود مأمور شده‌ام بشما اطلاع دهم که دولت انگلستان از این که مطلع شده‌اند نیروهایی که دولت ایران می‌خواسته از تهران به آذربایجان بفرستند، در بین راه از طرف مقامات نظامی شوروی متوقف شده‌اند.
به نظر دولت متبوعه من کاملاً بجاست که دولت ایران در خاک خود خواهان استقرار نظم باشند و کاملاً مشروع است که نیروهای تامینی خود را به این منظور در سراسر کشور حرکت دهند.
طبق ماده یک عهدنامه بین دولت شوروی و انگلستان و ایران مورخ ۲۹ ژانویه ۱۹۴۲ دولت شوروی و انگلستان متعهد به محترم داشتن تمامیت ارضی و حق حاکمیت و استقلال سیاسی ایران شده‌اند و ماده چهارمین پیمان مشعر است بر اینکه «حضور نیروهای متفقین در خاک ایران جنبه اشغال نظامی ندارد و تا می‌توان از مداخله در اداره امور و نیز امور نیروهای تامینی ایران حذر خواهد داشت.»
بعلاوه در اعلامیه سه دولت بزرگ در باره ایران که در تهران در اول دسامبر ۱۹۴۳ صادر شده است، اتحاد جماهیر شوروی و انگلستان و آمریکا علاقه خود را در استقلال و حق حاکمیت و تمامیت ارضی ایران ابراز داشتند، لذا دولت متبوعه من احساس می‌کند که عمل مقامات نظامی شوروی در متوقف ساختن نیروهای ایرانی هنگامی که بسوی آذربایجان می‌رفته‌اند، بر اثر سوءتفاهمی در محل بوده است.
دولت متبوعه من اعتماد دارد که دولت شوروی خود را قادر خواهد دانست که بفرماندهی خود در ایران دستور دهد آزادی عمل نیروهای ایران را سلب نکنند و مداخله‌ای در اعمال حق حاکمیت در استقرار نظم در خاک ایران ننمایند.»
دولت ایران پس از دریافت یادداشت جوابیه دولت شوروی و توجه به طرز دفاع و منطقی که در آن یادداشت بکار رفته بود، دانست که قضایای آذربایجان از صورت واقعه داخلی و حتی حادثه مورد توجه ایران و شوروی خارج گردیده و بصورت مسئله بین‌المللی درآمده است.
به این جهت در آخرین یادداشت رسمی خود که در ذیل می‌آید اظهار امیدواری کرده که همانطوری که دولت شوروی مدعی گردیده مأمورین آن دولت در امور ایران مداخله نکنند و یا چنانچه مداخلاتی در سابق داشته‌اند از این ببعد صرف نظر نمایند.
دولت ایران پس از ارسال این یادداشت، به انتظار وقایع آینده و جلسات شورای امنیت نشست.
متن یادداشت دولت ایران به سفارت کبرای اتحاد جماهیر شوروی
وزارت امورخارجه شاهنشاهی تعارفات خود را به سفارت کبرای اتحاد جماهیر شوروی سوسیالیستی اظهار و در پاسخ یادداشت ۲۶ نوامبر ۱۹۴۵ پنجم آذرماه ۱۳۴۵ شماره (۵۲۶) محترماً مراتب زیر را باستحضار می‌رساند:
از مندرجات یادداشت جوابیه که مرقوم فرموده‌اند، دخالت مأمورین شوروی در امور داخلی ایران در استان‌های شمالی حقیقت ندارد، نظر به اینکه وزارت امورخارجه فعلاً نمی‌خواهد توضیحات بیشتر در این باره بدهد و سوابق امر را کاملاً روشن نماید و آر آنچه اشعار داشته‌اند معلوم می‌شود من‌بعد اقدامات مزبور تکرار نخواهد شد، اظهار خوشوقتی می‌نماید. و از اینکه اشعار داشته‌اند که مأمورین شوروی مقررات پیمان سه گانه و اعلامیه سران سه کشور بزرگ و متحد ایران را که در تهران امضا و انتشار یافته کاملاً محترم می‌دارند، اظهار مسرّت می‌نمایند.
وزارت امور خارجه امیدوار است با مساعدت آن سفارت کبری در ضمن تخلیه سریع و کامل خاک ایران از نظامیان شوروی، که همین انتظار را از دو دولت دوست و متحد دیگر نیز داریم دیگر از این گونه اقدامات از طرف مأمورین نظامی شوروی در استان‌های شمالی صورت وقوع نیابد تا دوستی خلل‌ناپذیر ایران و اتحاد جماهیر شوروی سوسیالیستی روز به روز افزون شود. و اینکه اشعار داشته‌اند دولت اتحاد جماهیر شوروی سوسیالیستی مسئول عواقب وخیم نبودن مأمورین ایران در نقاط لازمه استان‌های شمالی نیست، لزوماً باستحضار آن سفارت کبری می‌رساند: وجود مأمور در صورتی مفید و مؤثر است که قوای تامینیه در اختیار استان‌ها و شهرستان‌ها بوده و نقل و انتقال قوای مزبور هم از محلی که مورد احتیاج نیست، به نقظه مورد احتیاج میسر باشد. اگر مأمورین رسمی دولت دست بسته و محصور و آن‌ها که در صدد ایجاد ناامنی هستند آزاد باشند و قوای تامینیه کشور هم آزادی عمل و ارتباط با مرکز نداشته باشند، طبعاً سلب امنیت از مردم شده و مأمورین دولت مانند سایر اهالی استان‌های شمالی در معرض خطر تجاوز تعدی و جرح و قتل خواهند بود. چنانکه بارها وقایع قابل تأسف در اثر همین وضعیات اتفاق افتاده است.
وزارت امور خارجه شاهنشاهی امیدوار است چنانکه سفارت کبرا مرقوم داشته‌اند، مداخله در امور استان‌های شمالی خاتمه یافته باشد و قوای تامینیه کشور در نقل و انتقال آزاد باشند، تا امنیت و انتظام در آن نواحی استقرار یابد. ضمناً به استحضار سفارت کبری می‌رساند که تقویت قوای تامینیه کشور در استان‌ها چنانکه اظهار نموده‌اند مورد نگرانی نیست و به هیچ وجه نباید وسیله آمدن قوای تازه از کشور اتحاد جماهیر شوروی به ایران شود. زیرا مورد درخواست دولت شاهنشاهی این است که قوای موجود شوروی که در ایران هنوز مانده اند، همچنین قوای سایر کشورهای متحد ما هر چه زودتر ایران را تخلیه و به کشورهای خود برگردند تا دولت ایران بتواند موجبات اسایش و راحتی عموم ایرانیان را فراهم آورد. منظور قوای تامینیه یا ارتش دولت شاهنشاهی ستیزه با مردم نبوده و نیست بلکه مقصود از تقویت قوای تامینیه در استان‌ها جلوگیری از بی‌نظمی و تعدی و تجاوز و مراقبت در تأمین آسایش مردم است و با این ترتیب بزودی موجبات آرامش نواحی شمالی کشور فراهم و مأمورین دولت نیز خواهند توانست باظهارت حقه هرکس برطبق قانون اساسی و سایر قوانین موضوعه کشور رسیدگی نمایند. بنابراین خواهشمند است آن سفارت کبری از اقدامات سریع خودشان برای آزادی عمل مأمورین لشگری و کشوری ایران در استان‌های شمالی و نقل و انتقال قوای تامینیه و ارتش شاهنشاهی عموماً و بخصوص عده‌ای که فعلاً در شریف‌آباد معطل و عازم استان‌های سه و چهار هستند هرچه زودتر وزارت امور خارجه را مستحضر فرمایند، اسباب مزید امتنان خواهد شد.»
