بیست و پنج شش سال پیش هنگامی که در نتیجۀ حوادث مربوط به جنگ بین‌الملل، مجلس شورای ملّی در حال تعطیل بود دو سه نفر کسانی که هم به اساس مشروطیت و هم به فرهنگ و معرفت دلبستگی داشتند، به امید این که آن روزگار پر ملال سرانجام سپری شود و بار دیگر اوضاع جهان روی بهبود ببیند به اتفّاق شادروان ارباب کیخسرو شاهرخ که از آغاز عضویتش در مجلس شورای ملی تا هنگام وفات یعنی زیاده از مدت سی سال همواره زحمت نگاهداری کاخ بهارستان و انتظام امور آنجا را متحمل بود، بنابراین گذاشتند که کتابخانه‌ای برای مجلس شورای ملی بنیاد کنند
بیانی اجمالی از کتابخانۀ شورای ملی*
محمدعلی فروعی
بیست و پنج شش سال پیش هنگامی که در نتیجۀ حوادث مربوط به جنگ بین‌الملل، مجلس شورای ملّی در حال تعطیل بود دو سه نفر کسانی که هم به اساس مشروطیت و هم به فرهنگ و معرفت دلبستگی داشتند، به امید این که آن روزگار پر ملال سرانجام سپری شود و بار دیگر اوضاع جهان روی بهبود ببیند به اتفّاق شادروان ارباب کیخسرو شاهرخ که از آغاز عضویتش در مجلس شورای ملی تا هنگام وفات یعنی زیاده از مدت سی سال همواره زحمت نگاهداری کاخ بهارستان و انتظام امور آنجا را متحمل بود، بنابراین گذاشتند که کتابخانه‌ای برای مجلس شورای ملی بنیاد کنند و آغاز کار از اینجا شد که به راهنمایی جناب آقای نقوی رئیس اول دیوان کشور در حدود دویست جلد کتاب از کتاب‌های مرحوم حکیم بزرگوار میرزا ابوالحسن جلوه که نزد وصی آن مرحوم موجود بود خریداری کردیم، سپس تقریباً یکهزار جلد از کتاب‌های مرحوم علامیر (احتشام‌السلطنه) نیز به توسط جناب مهدیقلی هدایت (مخبرالسلطنه) بر آن مزید گردید، و در سال ۱۳۰۲ شمسی هنگامی که مجلس شورای ملی از تعطیل بدر آمده و دایر شده بود کتابخانه رسماً تأسیس شد و اعتباراتی برای خرید کتاب و ادارۀ کتابخانه مقرر گردید و تا سال ۱۳۱۶ شمارۀ کتاب‌ها به هیجده هزار جلد رسید و در این مدت به دستیاری مرحوم یوسف آشتیانی (اعتصام‌الملک) که رئیس کتابخانه بود فهرستی تقریباً از هشتصدجلد کتاب‌های خطی آن کتابخانه ترتیب داده شد ولیکن مشخصات کتب با اصول فنی و روشن تعیین نشده بود.
در تاریخ مزبور آقای ابراهیم شریفی به ریاست کتابخانۀ مجلس منصوب و جداً مشغول تنظیم برگه‌هایی (فیش) شدند که نام و موضوع کتاب و نام مصنف را به زبان‌های مختلف تعیین نماید.
فعلاً در نتیجۀ جد و کوشش آقای شریفی شمارۀ کتاب‌های کتابخانه زیاده از بیست‌وچهار هزار جلد شده که سه‌هزارودویست جلد از آنها نسخه‌های خطی عربی و فارسی است، و شش هزار جلد کتب چاپی عربی و فارسی، و هفت‌هزارو سیصد جلد کتاب‌های فرانسه و پنج‌هزاروپانصد جلد کتاب‌های انگلیسی، و دوهزاروپانصد جلد روسی و ترکی و آلمانی و غیر از آنست، و بیش از شصت‌هزار برگه به زبان‌های مختلف برای سهولت جستجوی کتاب‌ها آماده شده است و هر سال هزاران طالب علم به کتابخانه مراجعه و مطالعه و استفاده می‌کنند.
از اقدامات مهمی که آقای شریفی برای تکمیل اساس کتابخانه به عمل آورده‌اند تهیۀ فهرست کتب خطی کتابخانه است که جلد دوم آن شامل یک عده از کتاب‌های خطی فارسی کتابخانه حاضر شده و اینک به نظر خوانندگان می‌رسد.
زحمت تنظیم این فهرست را آقای ابن یوسف که در فضایل و کمالات به پدر بزرگوار خود تأسی کرده‌اند بر عهده گرفتند. تقدیر زحمات ایشان جز به مرور و تأمل در خود فهرست میسر نیست و اگر اندکی در این باب توجه شود دانسته خواهد شد که ایشان در بارۀ کتب عربی و فارسی چه اندازه بصیرت بکار برده و با مداقه و مجاهده‌ای که نتیجۀ عشق به کتاب و معرفت است، جمیع کتاب‌های موضوع فهرست را تحت نظر گرفته و مطالعه نموده و خصوصیات هر نسخه را معلوم کرده و معرفی کامل از هر یک از آن نسخ بعمل آورده‌اند چنان که در واقع از مطالعۀ این فهرست شخص معلومات فراوان از نسخه و مصنف و کتاب و مندرجات آن حاصل می‌کند و این فهرست خود به منزلۀ تألیفی است که خواننده گذشته از شناسایی که نسبت به کتاب‌های کتابخانۀ مجلس بدست می‌آورد بصیرتش بطور کلی بر علوم و کتب و مصنفین بسی افزون می‌گردد، و آقای ابن یوسف نظیر این تألیف را در بارۀ کتب خطی مدرسۀ سپهسالار نیز انجام داده‌اند و باید امیدوار باشیم که نسبت به کتب مجلس شورای ملی موفق به انجام آن شوند تا خدمت مهمی که صورت داده‌اند منظور نظر دوستان معارف گردد و سعی ایشان مشکور باشد.
رئیس شورای کتابخانۀ مجلس شورای ملی ـ فروغی
ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ
* نقل از جلد سوم فهرست کتابخانه مجلس شورای ملی تألیف ابن یوسف حدائق. (ایرج افشار)
منبع: مقالات محمدعلی فروغی
