نزدیک به سی سال اینجانب به اتفاق برادرم ابوالحسن فروغی بنابر پیشآمد و مناسبت خاصی بر آن شدیم که دیوان خواجه حافظ را از آغاز تا انجام مرتباً خوانده غزلها و شعرهایی را که شایستۀ مقام بلند خواجۀ ارجمند نمییابیم نشان کنیم. چنین کردیم و پس از انجام کار از جناب آقای حاجی سید نصرالله تقوی رئیس اول دیوان عالی تمیز درخواست نمودیم که نظر صائب خود را در تشخیصی که ما از اشعار خواجه دادهایم معلوم فرمایند.
مقدمۀ اشعار برگزیدۀ حافظ
بنام خدای بخشندۀ مهربان
محمدعلی فروغی
نزدیک به سی سال اینجانب به اتفاق برادرم ابوالحسن فروغی بنابر پیشآمد و مناسبت خاصی بر آن شدیم که دیوان خواجه حافظ را از آغاز تا انجام مرتباً خوانده غزلها و شعرهایی را که شایستۀ مقام بلند خواجۀ ارجمند نمییابیم نشان کنیم. چنین کردیم و پس از انجام کار از جناب آقای حاجی سید نصرالله تقوی رئیس اول دیوان عالی تمیز درخواست نمودیم که نظر صائب خود را در تشخیصی که ما از اشعار خواجه دادهایم معلوم فرمایند.
آن دانشمند معظم با اشتیاقی که در خور حسن عقیدۀ ایشان در بارۀ خواجه است درخواست ما را پذیرفته سراسر دیوان را مرور و در تشخیصات ما ردّ و قبول اظهار رأی فرمودند، و دیده شد که اختلاف نظر بسیار اندکی بوده و بدون اشکال توافق حاصل گردید، و مجموعۀ مدوّن آمد که به عقیدۀ ما سه نفر شامل بهترین اشعار خواجه است و ابیات سست یا مبتذل که از محسنات لفظی و معنوی عاری و از معانی و مضامین بلند خالی است و در دیوان حافظ مضبوط است خواه از خواجه باشد یا نباشد از این مجموعه بیرون شده و آنچه باقی مانده که نزدیک به نصف کلیۀ دیوان خواجه است تماماً قابل حفظ کردن است و شایسته است که هر فارسی زبانی آنها را از برداشته ذخیرۀ گنجینۀ خاطر و ضمیمۀ جوهر جان خویش نماید.
در عین این که مابقی اشعار دیوان خواجه را هم یکسره دورانداختنی نمیدانیم معتقدیم که این مجموعۀ مخلص یکی از بزرگترین آثار فکر انسانی و نیز شاهکار فن سخنسرایی است و این روشنایی بیسایۀ جمال چهره طبع خواجه حافظ را بیحجاب جلوهگر میکندو لطف ضمیر و بلندی نظر او را بهتر ظاهر میسازد.
چنان که ملاحظه خواهند فرمود در این مجموعه بعضی غزلهای دیوان خواجه تماماً ترک شده و در بعضی موارد هم در یک غزل یک یا چند بیت متروک گردیده است پس در هر مورد که از یک غزل یک یا دو بیت بیشتر باقی نمانده آن را از ردیف غزلها بیرون آورده در آخر کتاب به صورت مفردات ملحق ساختهایم.
در ردّ و قبول غزلها و ابیات نظر خاصی نداشتیم و در آن چه اختیار کردهایم مقید نبودهایم که مشتمل بر خصوصیاتی باشد همینقدر که شعر جامع حسن لفظ و لطف معنی و شامل مضمونی بدیع بود اختیار کردیم و حتی شهرت ابیات را هم مناط ندانستیم زیرا چنین یافتیم که شهرت شعر همه وقت از خوبی آن نیست و مناسبات دیگر هم ممکن است آن را موجب شود.
درین مجموعه نظر ما براین بوده است که در نسخهها نقّادی کنیم و اختلافاتی که در روایت اشعار دیده شده و قابل توجه است معلوم نماییم زیرا که آن کاری دشوار و موکول به فرصت و مجال است وآنگهی این زحمت را از پیش دیگران کشیدهاند و اگر نقایصی هم در کارشان باشد البته رفع خواهند کرد پس ما هر وجهی از وجوه اشعار را که پسندیدیم اختیار کردیم و از آزردن خاطر خوانندگان به رجوع به حواشی و نسخه بدلها پرهیز نمودیم.
منکر نیستیم که در تشخیص و ردّ و قبول اشعار و وجوه آنها ممکن است لغزشهایی برای ما دست داده باشد و البته ادّعا نمیکنیم که در همه مورد تشخیص را درست دادهایم شاید دیگران بهتر از عهده برآیند ولیکن در این امر هر کس باشد چاره ندارد جز این که ذوق خویش را حاکم قرار دهد، همین قدر امیدوارم ذوق ما پر به خطا نرفته باشد.
از زمانی که این مجموعه تنظیم شد همه وقت آرزومند بودیم که به چاپ برسد و منتشر شود، گرفتاریهای گوناگون نگذاشت تا این اوقات توفیق رفیق شد و آن آرزو به حصول پیوست و چون مطالعۀ این مجموعه را برای اهل ذوق بهترین لذت روحانی میپنداریم به خط نستعلیق خوش در قطع زیبا نویساندیم تا تمتّع خواننده از آن کامل باشد و امیدواریم تنظیم این مجموعه که برای ما تفنّنی دلنشین و نتیجۀ تعشقی بوده است که به اشعار خواجه حافظ داشتهایم و برای اهل ذوق سودمند بوده و ایشان را در تمتّع از سخن خافظ و توجه به مقام ارجمند او یاری نماید.
۱۳۱۸ خورشیدی
نیز مینگارد
چون نسخۀ زبدۀ اشعار خواجه حافظ در اندک زمانی کمیاب شد تجدید چاپ آن مقتضی گشت و برای سپاسگزاری از حسن استقبال خداوندان ذوق واجب دانستیم که نقص و خطاهایی که در چاپ اول واقع شده بود مرتفع سازیم یعنی بعضی غزلها را که از قلم افتاده و در آخر کتاب ملحق ساخته بودیم در متن آوردیم و چند غزل که اصلاً فراموش شده بود افزودیم و بعضی را کاستیم و اشتباهاتی که در حین چاپ دست داده بود اصلاح کردیم و چون اخیراً در نتیجه تفتیش و تحقیق اهل فضل و ادب در بعضی اشعار خواجه اختلاف نسخههایی نسبت به آنچه پیش ازین در افواه بود ظاهر شده است آنچه را از آن اختلافها ذوق ما قبول کرد که بهتر از سابق است و مهم دانستیم در این چاپ رعایت کردیم و آنچه را ذوق نپذیرفت که بهتر باشد یا مهم یافتیم چنان که بود گذاشتیم. پس این چاپ دوم از زبدۀ اشعار خواجه حافظ بسی کاملتر و پاکیزهتر از چاپ اول شد و امیدواریم خداوندان هوش و دانش نظر توجّهی که به این دفترچه انداختهاند بازنگیرند.
اسفند ماه ۱۳۱۹
منبع: مقالات محمدعلی فروغی
