با امکانات کشور ما به هیچ‌روی نمی‌توان امیدوار بود که در طول یک نسل بتوانیم زندگی شایسته برای شهرنشینان خود فراهم کنیم و بخش‌های صنایع و خدمات را چنان توسعه دهیم که مازاد جمعیت روستائی را یکسره جذب کنند. سرمایه‌گذاری در روستاها این حسن را خواهد داشت که با زحمت کمتر و احتمالاً هزینه کمتر خواهیم توانست سطح زندگی اکثریتی از ایرانیان را به حد مناسبی بالا ببریم بی آن که فشارهای کمر شکن بر منابع ارضی کشور وارد آید و بی آن که سرمایه‌های هنگفت در تأمین خدمات شهری از دست برود.
پیگیری انقلاب
آیندگان ۲۰ دی ۱۳۴۸
داریوش همایون
تاریخ اجتماعی اخیر ایران، می‌توان گفت به مقدار زیاد، از هشت‌سال پیش در چنین روزها آغاز می‌شود. از آن هنگام که لایحۀ اصلاحی قانون اصلاحات ارضی به تصویب رسید و در مدتی کمتر از دوماه شروع به اجرا گردید.
در این هشت‌سال جامعۀ ایرانی انقلاب آرامی را از سر گذرانیده است. نه تنها با اجرای مراحل اول و سوم اصلاحات ارضی شکل مالکیت و بهره‌برداری زمین در قسمت بزرگتر روستاها و مزارع ایران دگرگون شد و یک طبقه کامل زمینداران از میان رفت، جنبه‌های اداره و اجتماع نیز دستخوش تحولات بزرگ شد. تکان تند اصلاحات ارضی و دعوی نامحدودی که بر منابع ملی و توجه رهبری سیاسی کشور داشت، اصلاحات و قدمهای انقلابی فراوان دیگری را ناگزیر گردانید که در منشور انقلاب سفید ششم بهمن ۱۳۴۱ و موادالحاقی آن گرد آمده است.
اصلاحات ارضی خطیرترین تعمیم سیاسی در تاریخ معاصر ایران است و همین یک تصمیم برای جاودان نگهداشتن نام آغازکنندۀ آن، شاهنشاه آریامهر، کفایت خواهد کرد. پس از آن دیگر هیچ چیز چنان نماند که پیش از آن بود. جامعه تحرکی تازه یافت و پیچیده‌تر شد. ادارۀ کارآمدتر اقصاد ضرورت یافت، و این همه در حیطۀ وسیعتر بهره‌گیری هر چه بیشتر از امکانات و منابع این کشور بود.
امروز ما با ده‌سال پیش در بسیاری از زمینه‌های اساسی شباهت اندکی داریم یا هیچ شباهت نداریم. سیاست‌ها و شخصیت‌های ده‌سال پیش به مقدار زیاد متروک و از مد افتاده شده‌اند و اگر بخواهیم با همان‌ها کشور را اداره کنیم به بحران‌های سخت دچار خواهیم آمد. این همه را مرهون دینامیسم اصلاحات ارضی هستیم: ضربه‌ای که به جامعۀ خواب‌آلوده و راکد ایران زد و ضرورت‌های حیاتی که برای کوشیدن بیشتر و اندیشیدن بیشتر پیش آورد.
اما خود اصلاحات ارضی در جریان هشت‌سال گذشته جابجا تحت‌الشعاع حرکت گسترده‌تری که پدید آورده بود قرار گرفت. آن منابعی که در شروع کار برای اصلاحات ارضی درخواست می‌شد همه تخصیص نیافت. کوشش ملی که می‌بایست به مقدار زیاد در این بخش متمرکز گردد صرف بسا طرح‌ها و هدف‌های دیگر شد. در واقع یکایک ایرانیان چنان از موفقیت برنامۀ انقلابی خود به نشاط آمدند که در مواردی اصلاحات ارضی را مسلم گرفتند. در عین حال در هر جبهه‌ای مبارزه‌ای بزرگ فراروی کشور قرار داشت. بسیار دشوار بود از برابر این همه مبارزه تن زدن و نیروی ملی را تنها در یک جبهه ـ هر چه هم اهمیت داشت ـ صرف کردن.
امروز در آغاز نهمین سال اصلاحات ارضی جای آن هست که این برنامه و بخش کشاورزی را به طور کلی ارزیابی کنیم. در اینجا که بیش از شصت درصد نیروهای کار کشور را در بر می‌گیرد کارهای ناکرده هنوز بسیار است. ما زمین‌ها را تقسیم کرده، شرکت‌های تعاونی را در بسیاری از جاها تشکیل داده، روستائیان را به پایمردی سپاهیان انقلاب با پاره‌ای از نعمات شهر آشنا گردانیده‌ایم. در مواردی جای خالی زمینداران سابق را تمام یا در قسمتی پر کرده‌ایم. حتی سرگرم آزمایش‌های جدید در تغییر شکل و سازمان کشاورزی شده‌ایم. ما در افزایش تولید و بهره‌وری کشاورزی به درجات گوناگون موفقیت رسیده‌ایم.
ولی هنوز تفاوت زندگی شهر و ده از میان نرفته است، و هنوز ما آنقدر که می‌توانیم از خاک برنمی‌گیریم. درخشندگی صنعت ممکن است اهمیت بالقوه کشاورزی را به عنوان یک منبع درآمد از دیدگان ما پوشانده باشد. و ما شاید بیش از اندازه به تغییرات ناشی از شهرگرایی و مهاجرت روستائیان به شهر دلبسته‌ایم.
با امکانات کشور ما به هیچ‌روی نمی‌توان امیدوار بود که در طول یک نسل بتوانیم زندگی شایسته برای شهرنشینان خود فراهم کنیم و بخش‌های صنایع و خدمات را چنان توسعه دهیم که مازاد جمعیت روستائی را یکسره جذب کنند. سرمایه‌گذاری در روستاها این حسن را خواهد داشت که با زحمت کمتر و احتمالاً هزینه کمتر خواهیم توانست سطح زندگی اکثریتی از ایرانیان را به حد مناسبی بالا ببریم بی آن که فشارهای کمر شکن بر منابع ارضی کشور وارد آید و بی آن که سرمایه‌های هنگفت در تأمین خدمات شهری از دست برود.
اصلاحات ارضی نشان داد که کلید جادویی برای گشودن مشکل سیاسی ـ اجتماعی ایران است. ما نباید به همین بسنده کنیم. مشکل سیاسی ـ اقتصادی ایران را نیز با همین کلید می‌توان گشود. رساندن برنامۀ اصلاحات ارضی به نتایج منطقی آن و برخورداری از امکانات نامحدودش باید همچنان در صدر سیاست‌های ما بماند. ما با همان دیدۀ هشت‌سال پیش باید به اصلاحات ارضی بنگریم و هنوز می‌توانیم همان انتظارات بزرگ را نیز از آن داشته باشیم.
