حركت از شيراز
يكشنبه24 عقرب
از شيراز حركت كردم و به‌قوام‌الملك كه اجازه خواسته بود در اين مسافرت با من همراه باشد، اجازه عزيمت دادم. چون دبير اعظم سخت ناخوش بود، به‌دكترها در پرستاري او، امر اكيد دادم. مخصوصاً دكتركريم هدايت را كه دكتر مخصوص قشون و جوان تحصيل كردة مجّرب است، از شيراز همراه بردم و دستور دادم كه به‌كار صحيّة همراهان بپردازد.
بعدازظهر را به‌كازرون كه معتبرترين منازل بين شيراز و بوشهر است وارد شدم و تصميم‌گرفتم شب را هم در همانجا بمانم.
در كازرون چند دستگاه از تانكهاي جديدالاختراع را كه براي قشون امر به‌خريد آنها داده بودم، به‌عمليات واداشتم و آنها در خراب كردن ديوار و عبور از اراضي ناهموار و تپه و گودال نمايشهاي عجيبي دادند. اسباب خوشوقتي شد و هزارتومان به‌فرمانده آنها براي قدرشناسي از اين عمليات انعام دادم.
شب تلگرافي از تهران رسيد. اينك عين آن با جوابي كه داده شد مندرج مي‌گردد:
مقام منيع رياست وزرا دامت شوكته
«خبر رويتر راجع به‌قضية خوزستان در جرايد امروز منتشر شد كه آقاي رئيس‌الوزرا و شيخ‌خزعل به‌ميانجيگري وزير مختار انگليس در بوشهر ملاقات خواهند فرمود و در آن مجلس عمل خوزستان تصفيه خواهد شد. اين روزهاي اخير هم انتشارات در همين زمينه در شهر بود كه آقاي وزير ماليه در تلگراف اخير خود اشاره به‌آن كرده بودند. وكلاي مجلس از اين خبر رويتر پريشان شده، مجلس را سرّي كردند و هيأت دولت را احضار نموده، در خصوص اين مجلس و اين ملاقات توضيح خواستند و اظهار تشويش از مداخله خارجي در كار داخلي مملكت نمودند كه مبادا امري منافي مصلحت واقع شود و آقاي رئيس‌الوزرا كه رئيس دولت ايران هستند، نبايد با يك نفر رعيت ياغي ملاقات كنند و قراردادي به‌مباشرت نماينده يك دولت خارجي در امر مملكت ببندند، و فرضاً كه قراردادي بسته شود، البته مجلس آن را نخواهد شناخت. هيأت دولت چون از طرف حضرت اشرف اطلاعي دريافت نكرده بودند فقط اظهار كردند آنچه ما اطلاع داريم اين است كه آقاي رئيس الوزرا به‌عزم قلع و قمع شيخ تشريف بردند و در موقع حركت فرمودند ممكن است لازم بشود از اصفهان هم دورتر بروم و البته شيخ را از ميان بردارم و يقين دارم حضرت اشرف كاري كه خلاف مصلحت باشد نخواهند كرد. بالاخره مذاكرات مجلس منتهي شد به‌اينكه اين مطالب را به‌عرض حضرت اشرف برسانيم و خلاصه اين مطلب اين است كه اولاً در اين قضيه در مجلس اختلاف نظر بين موافق و مخالف نيست و همه متفق‌اند. ثانياً مجلس راضي نيست حضرت اشرف براي ملاقات شيخ به‌بوشهر تشريف ببرند و اين امر را توهين به‌حضرت اشرف و منافي با حيثيّت دولت و مملكت مي‌دانند. ثالثاً مجلس اساساً با مداخله خارجي در اين قضيه مخالف است و اين امر را مضرّ به‌حال مملكت مي‌دانند. رابعاً عقيده مجلس اين است كه همانطور كه قبلاً گفته‌اند و خود حضرت اشرف هم عزم داشتند، شيخ بايد مقهور و منكوب شود، صلح و صفا معني ندارد. خامساً اگر قراردادي با مداخله اجنبي بسته شود، مجلس نخواهد شناخت.
مستدعي هستيم به‌فوريت جواب اين تلگراف و حقيقت امر و نظريات خود حضرت اشرف و دستورالعمل هيأت دولت را در جواب مجلس شوراي ملي باز سرّي منعقد خواهد شد، بفرمايند.»
ذكاءالملك – مشارالملك – سردار معظم – اديب‌السلطنه – مشارالدوله
نمره 3636
جواب
هيأت محترمة وزراي عظام دام اقبالهم
«از شرح تلگراف نمره 3636 دائر به‌مذاكرات مجلس شوراي ملي راجع به‌قضية خوزستان مسبوق شدم. اين نكته را همه آقايان بايد متذكر باشند كه اگر تاكنون من مي‌خواستم، مداخلة اجنبي را شرط پيشرفت كارهاي خود بدانم، البته در مدت چند سال نمي‌توانستم استقلال تام و تمام مملكت را حفظ نموده، قشون را از شرق و غرب و از شمال به‌جنوب توسعه دهم. با توجه به‌اين قضايا، مجلس شوراي ملي بايد مطمئن باشند كه من هيچ‌وقت برخلاف مصالح مملكت و تماميت استقلال آن اقدامي نخواهم نمود، به‌اضافه مخصوصاً لازم مي‌دانم با آقايان نمايندگان مذاكره كرده، آنها را متوجه سازيد كه من سياست مملكت را هيچ‌وقت از نظر دور نداشته و البته رؤس مسائل هميشه با موافقت مجلس شوراي ملي حل و تصفيه خواهد شد. انتشارات رويتر هميشه مربوط به‌منافع خود اوست و نبايد طرف اهميت واقع شود. مدرك امور پيوسته نتيجة عمليات اين جانب است كه به‌معرض افكار عمومي گذارده خواهد شد. چيزي كه اهميّت دارد و توجّه به‌آن بايستي مركوز خاطر باشد اين است كه اگر آقايان وكلا قدري در اصل اين قبيل قضايا و ظهور اينگونه پيشامدها و مسببين آنها دقت و تعمق فرمايند، تصديق خواهند فرمود كه چنانكه كوچكترين توافق نظر، در كارهاي مملكتي بود، به‌هيچوجه دولت و مملكت دچار چنين مشكلات و در نتيجه متحمّل اين قبيل خسارات و زحمات نمي‌شد. در خاتمه متذكر مي‌شوم كه اگرچه از مندرجات رويتر كاملاً مسبوق نيستم معذلك ممكن است وزارت خارجه رسماً خبر مزبور را تكذيب نمايد.»
وزير جنگ و فرمانده كل قوا
صبح روز دوشنبه از كازرون حركت كردم. غروب به‌برازجان رسيدم. شب را در برازجان توقف كردم و صبح سه‌شنبه از آنجا به‌طرف بوشهر حركت نمودم. افق مقابل كه به‌درياي عظيم بوشهر يعني خليج فارس تكيه داشت منظرة زيبايي نشان مي‌داد.
از ميان افق يكمرتبه‌گردوغبار بسيار نمودار شد. معلوم شد اثر اتومبيلهاي كساني است كه از بوشهر به‌استقبال مي‌آيند.
