ایران آمادگی خود را از همان آغاز برای همکاری با همه کشورها و سرزمین‌های منطقه خلیج فارس برای دفاع و امنیت دسته‌جمعی اعلام کرد. کاربردهای این سیاست کوشش استواری بود که ایران در تحقق این همکاری و در رفع اختلافات و در روشن کردن فضای سیاسی منطقه بکار برد. قراردادهای مکرر تعیین فلات قاره با همسایگان ایران و سلسله دید و بازدیدهای سیاسی در بالاترین سطح و استفاده‌ای که از هر فرصت برای اعلام و نشان دادن حسن نیت ایران شد، منظره را در خلیج فارس یکسره دگرگون کرد.
سال خلیج فارس
آیندگان ۲۶ اسفند ۱۳۴۸
داریوش همایون
سال ۱۳۴۸ از جهت سیاست خارجی ایران همچنان سال خلیج فارس باقی ماند. تصمیم‌های مهمی که ایران در سال ۱۳۴۷ در مورد خلیج فارس گرفت با نیروی بیشتر و موفقیت‌های بیشتر دنبال شد. از این نظر هیچ سال دیگری نبوده است که مانند سال ۱۳۴۸ فعالیت و آرزوهای ملی ایران این همه بر گرد خلیج فارس دور زده باشد. حتی بحرانی که بر سر اعمال حقوق ایران در شط العرب روی داد با موقعیت و سیاست‌های ایران از نزدیک وابستگی داشت.
جای بسیار مهم خلیج فارس در سیاست و استراتژی و تجارت و بازرگانی ایران از سال‌های پیش آشکار شده بود. ولی اعلام این که حکومت انگلستان سرانجام آماده دست کشیدن از پایگاه‌هایش در خلیج فارس شده است و حتی موعدی تعیین کرده است (سال ۱۹۷۱) طبعاً به گردش همه امور سرعت بیشتری داد و یک عامل فوریت وارد وضع کرد.
ایران در برابر وضع تازه‌ای که در خلیج فارس شکل می‌گرفت، به‌درستی در پی روشن کردن مواضع خود برآمد. این خدمتی بود نه تنها به مصالح ملی ایران، بلکه به همه قدرتهایی که در خلیج فارس منافعی داشتند. وقتی جای تردید در نظرهای ایران نماند، همه کس خود را در شرایط آسان‌تری یافتند و راه بر حل مشکلات اساسی گشوده‌تر شد.
جریان روشن شدن مواضع ایران در مسائل خلیج فارس چندان به درازا نکشید. نخستین عکس‌العمل ایران در سخنان شاهنشاه ظاهر شد که خلیج فارس باید دور از نفوذ خارجی بماند و قلمرو نفوذ و منافع و مسئولیت‌های قدرت‌های منطقه‌ای باشد. صورت‌های دیگر این نظر اساسی را باز شاهنشاه در عبارات دیگری بیان داشتند: این که انگلستان نباید در خلیج فارس از در بیرون رود و از پنجره بدرون آید؛ و این که آمریکا یا شوروی نباید جای انگلستان را در خلیج فارس بگیرند؛ و این که خلیج فارس باید دریای بسته‌ای بماند، منحصر به کشورهای ساحلی آن.
این اصل عدم مداخله به مسئله امنیت منطقه‌ای نیز بسط داده شد. ایران آمادگی خود را از همان آغاز برای همکاری با همه کشورها و سرزمین‌های منطقه خلیج فارس برای دفاع و امنیت دسته‌جمعی اعلام کرد. کاربردهای این سیاست کوشش استواری بود که ایران در تحقق این همکاری و در رفع اختلافات و در روشن کردن فضای سیاسی منطقه بکار برد. قراردادهای مکرر تعیین فلات قاره با همسایگان ایران و سلسله دید و بازدیدهای سیاسی در بالاترین سطح و استفاده‌ای که از هر فرصت برای اعلام و نشان دادن حسن نیت ایران شد، منظره را در خلیج فارس یکسره دگرگون کرد.
در موضوع تشکیل فدراسیونی از شیخ‌نشین‌های خلیج فارس که ناچار یکی از پیچیده‌ترین مسائل آینده خلیج فارس را تشکیل می‌داد، دیپلماسی ایران درست‌ترین راه را برگزید. از طرفی جای تردید نگذاشت که ایران اصولاً تشکیل یک ماهیت سیاسی متکی به خود و قادر به دفاع از خود را منطبق بر منافع خود در دور نگهداشتن دست بیگانگان از خلیج فارس می‌داند و از طرف دیگر باز جای تردید نگذاشت که این فدراسیون نمی‌تواند به رغم مصالح و حقوق تاریخی ایران تشکیل شود و پیش از آن که ۹ شیخ‌نشین در اتحادیه گردآیند باید تکلیف بحرین از میان آنها روشن گردد.
پایه‌های استدلال ایران به حد کافی نیرومند بود: پراکندگی شیخ‌نشین‌ها زمینه مستعدی برای مداخله قدرت‌های خارجی فراهم می‌کرد که از اختلافات و ضعف شیخ‌نشین‌های کوچک برای پیشبرد مقاصد خود استفاده کنند. از اینرو متشکل شدن آنان به نفع منطقه می‌بود. ولی بقای فدراسیون شیوخ به حسن روابط آن با ایران، به عنوان مقتدرترین قدرت منطقه‌ای وابسته بود و بدین ترتیب نمی‌توانست بر ضد ایران تشکیل شود ـ چنان که در آغاز قرار بود باشد.
اما این کوشش برای باقی نگذاشتن جای ابهام در این مراحل متوقف نماند. شاهنشاه در مصاحبه‌ای در پایتخت هند گام آخری را نیز برداشتند و راه حل دشوارترین مشکلی را که مایۀ سرگشتگی همۀ قدرت‌های ذینفع بود عرضه داشتند. پس از سخنان شاهانه دیگر جای تردید نمی‌ماند که ایران در مسئلۀ بحرین به زور متوسل نخواهد شد و برای اعمال حقوق و حاکمیت خود ترجیح می‌دهد نظر مردم بحرین در بارۀ سرنوشت آنان به نحوی که برای جامعۀ بین‌المللی مورد قبول باشد دانسته شود.
از آن پس دیگر بر شیخ بحرین بود و بر انگلیس‌ها، به عنوان حامیان شیخ، که راهی به بیرون از مشکل خود بجویند و مانعی را که بر سر راه همکاری منطقه‌ای در خلیج فارس پیش آورده بودند، خود برطرف کنند. ایران دیگر در موضعی قرارداشت که هیچ قابل تعرض نبود.
اکنون سال در حالی به پایان می‌رسد که ورق‌ها همه، تقریباً همه، با مهارت تمام بازی شده است. مقام و منافع ایران را همه شناخته‌اند. مسئولیت‌های آن را همه دانسته‌اند. بی‌نظری آن را حتی دشمنان نتوانسته‌اند تردید کنند. طرحی که ایران برای خلیج فارس درانداخته از همۀ طرح‌های دیگر سالمتر و قابل زندگی‌تر درآمده. آینده‌ای که ایران برای خلیج فارس پیش نظر آورده از همه روشن‌تر می‌نماید.
این آینده‌ای است دور از دستبرد جهانجویان و قدرت‌های خارجی، که فعالیت‌های رخنه‌گران و خرابکاران در آن محکوم به شکست خواهد بود. آینده‌ای است برپایۀ همکاری و تفاهم نزدیک ایران و عربستان سعودی و کویت و شیخ‌نشین‌های خلیج فارس.
پس از دو سال عمل و تفکر درخشان ایران می‌تواند از آنچه بدست آورده است سربلند باشد. اما آنچه بدست آمده تنها برای ایران سودمند نبوده است.
