همه کس می‌داند که شیخ سعدی شیرازی گذشته از قصاید و غزلیات بی‌نظیری که از خود به یادگار گذاشته است دو کتاب یکی به نثر موسوم به گلستان و یکی به نظم معروف به بوستان به نگارش آورده است که شاید بتوان گفت نه تنها در زبان فارسی بلکه در هیچ زبانی از جهت فصاحت و بلاغت و روانی و زیبایی و دل‌ربایی و حکمت و معرفت مثل و مانند ندارد
مقدمۀ بوستان
بنام خداوند بخشندۀ مهربان
محمدعلی فروغی
همه کس می‌داند که شیخ سعدی شیرازی گذشته از قصاید و غزلیات بی‌نظیری که از خود به یادگار گذاشته است دو کتاب یکی به نثر موسوم به گلستان و یکی به نظم معروف به بوستان به نگارش آورده است که شاید بتوان گفت نه تنها در زبان فارسی بلکه در هیچ زبانی از جهت فصاحت و بلاغت و روانی و زیبایی و دل‌ربایی و حکمت و معرفت مثل و مانند ندارد و منظور ما در اینجا این نیست که در ستایش آثار جاویدان شیخ اجل قلم فرسایی کنیم چه گمان داریم که برای ادای این وظیفه قدرت بیانی مانند آن که خود شیخ بزرگوار داشته است باید، و کسی که آن توانایی ندارد دست بردنش به این کار نشاید.
غرض این است که در این سال ۱۳۵۶ هجری قمری که هفتصد سال تمام از تاریخ تصنیف گلستان گذشته و بوستان هم اندکی پیش از گلستان به نظم درآمده است شایسته بود که فارسی زبانان از ظهور این دو کتاب ـ که در تاریخ ادبیات ایران بجز نظم کتاب شاهنامه فردوسی و مثنوی مولانا جلال‌الدین هیچ واقعه به آن اهمیت نیست ـ شادی‌ها کنند و سرفرازی‌ها نمایند؛ و الحق آن اندازه که در توانایی ایرانیان بود کوتاهی نکردند و جناب آقای علی اصغر حکمت وزیر معارف دولت شاهنشاهی نیز از تشویق و مساعدت درین راه دریغ نفرمودند و من‌جمله از اینجانب که خود را ریزه‌خوار خوان نعمت بی‌دریغ سعدی می‌دانم، یعنی بهترین ساعت‌های عمر خود را در مصاحبت آن یگانه سخنور پرمعرفت گذرانیده‌ام تقاضا کردند که به تهیۀ نسخۀ معتبری از گلستان دست ببرم و سپس نسبت به بوستان، و اگر ممکن شود برای آثار دیگر افصح‌المتکلمین همین وظیفه را انجام دهم.
این جانب این وظیفۀ دلپذیر را به جان و دل برعهده گرفتم و نسخۀ گلستان در بهار این سال به شرحی که دیباچۀ آن کتاب نگاشته‌ام به پایان رسید و از چاپ درآمد.
اینک کتاب بوستان را برای ارادتمندان شیخ تحفه می‌آوریم و برای آگاهی خاطر نشان می‌کنیم که در ترتیب این نسخه هم تقریباً همان روش تنظیم گلستان را بکار برده‌ایم با این تفاوت که چون بوستان مانند گلستان در دست و پای همه کس نیفتاده و مقید به قیود شعری بوده است کمتر دستخوش تحریف و تصرفات عمدی گردیده است و به این واسطه مجبور نبودیم یک نسخه را اصل و مبنی قرار دهیم و نسخه بدل‌ها از نسخه‌های مخصوص برای آن اختیار نماییم، نسخه‌های متعدد از قدیم و متوسط و جدید در پیش گذاشتیم و از سه چهار نسخه که کهنه‌تر از همه بودند متابعت کردیم، و اختلافاتی را که قابل ذکر دانستیم در ذیل صفحات آوردیم، و آنچه از ذوق و سلیقۀ خود تصرف جایز دانستیم این بود که در نسخه‌های کهنه موجود آنچه را با ذوق خود موافق‌تر یافتیم متن قرار دادیم و باقی را نسخه بدل کردیم جز در جاهایی که مورد اتفاق یا اکثریت نسخه‌های کهنۀ معتبر بود که در آن موارد ذوق خود را حکم نساخته از آن نسخه‌ها کاملاً متابعت نمودیم. سپس در مقابلۀ با نسخه‌های درجۀ دوم اگر نکاتی درخور توجه یافتیم با قید این که «در نسخه‌های متأخر چنین است» آنها را در حاشیه آوردیم. و برای این که از هیچ دقت و اهتمامی فروگذار نشده باشد اختلافات قابل توجه را که در نسخه‌های چاپی دیده شد نیز در حاشیه قید کردیم، و بعضی اشعار را که در بعضی نسخه‌های متأخر مشاهده می‌شود و در نسخه‌های کهنه نیست یا آن که قریب به یقین است که الحاقی است احتیاطاً در حاشیه آوردیم که از میان نرود.
در یک مورد در ترتیب اشعار جزیی تصرفی کرده‌ایم که امیدواریم تصرف نامعقول نباشد و آن در صفحه ۱۷ این کتاب است که پنج بیت اول صفحه در نسخه‌های دیگر بعد از بیت یازدهم آمده، به عبارت دیگر محل پنج بیت اول صفحه و شش بیت بعد از آن را که هردو قسمت به علامت ستاره ممتاز است تغییر داده‌ایم.
تصرف دیگر که در چگونگی طبع کتاب کرده‌ایم در عناوین است چون بسیاری از جاها تنظیم‌کنندگان نسخه‌ها عنوان حکایت قرار داده‌اند در صورتی که قصه و حکایتی نیست، و در جاهای بسیار دیگر همین قدر که مطالب اندکی تغییر می‌کند لازم دانسته‌اند عنوان‌ها درست کنند از قبیل: «گفتار در…» یا «در این معنی…» یا «وله ایضا» و امثال آنها، پس چون نه نسخه‌ها درین عناوین متفقند و نه می‌توان دانست که شیخ سعدی خود چه عنوان‌ها کرده بوده است، و شاید که اصلاً جز باب‌ها هیچ فصل و جدایی در مطالب معین نکرده بوده است، بنابراین گذاشتیم که عناوین باب‌های ده گانه را به همان عبارات که شیخ در دیباچۀ کتاب نظم فرموده است اختیار کنیم، و در درون باب‌ها هر جا که حقیقةً قصه و داستانی است حکایت عنوان کردیم و هر جا داستان نیست و مطالب تغییر می‌کند عنوانی اختیار ننموده به وسیلۀ ستاره مطالب را از یکدیگر جدا ساختیم.
در اینجا به مناسبت آگاهی می‌دهیم که در هیچ یک از نسخه‌های کهنه اسم «بوستان» برای این کتاب دیده نمی‌شود و همه آن را «سعدی نامه» می‌نامند چنان که گویی شیخ اجل خود اسمی برای این کتاب اختیار ننموده و به این جهت نسخه‌کنندگان قدیم آن را «سعدی نامه» نامیده‌اند پس از آن اهل ذوق اسم «بوستان» را به قرینۀ «گلستان» برای این کتاب اختیار کرده‌اند و چندان بی‌مناسبت هم نبوده است.
***
امّا نسخه‌هایی که برای تهیه و تنظیم این کتاب در اختیار ما بوده بسیار و از آن جمله است:
نسخۀ متعلق به لرد گرینوی که در موزۀ انگلستان عکس‌برداری شده و تاریخ کتابت آن سال ۷۲۰ هجری است و همان است که نسخۀ گلستان را نیز همراه دارد و در تنظیم آن کتاب هم مورد استفاده بوده است. این نسخه که به خط نسخ خوانا نوشته شده با این که از اشتباه کتابتی خالی نیست تمام و کمال و بی‌عیب و در نهایت اعتبار و صحت است و محل اعتنای تام ما بوده است.
کلیات متعلق به دانشمند محترم آقای دکتر محمد حسین لقمان ادهم (لقمان‌الدوله) که متضمن قسمتی از غزلیات و تقریباً دو ثلث بوستان است. این نسخه در رمضان ۷۱۸ به خط نسخ کتابت شده و کاتب در پایان طیبات تصریح کرده که از روی نسخۀ اصلی خط شیخ سعدی استنساخ نموده و هر چند اشتباهات کتابتی آن بیشتر از نسخۀ لندن است چون قدیم‌ترین نسخه‌ایست که ما بدان دسترسی یافته‌ایم و کاتب آن یقیناً زمان شیخ اجل را درک کرده است در آن مقدار از کلیات که شامل است ارزش و اعتبار به سزا دارد.
نسخۀ کتابخانۀ هند انگلستان که در لندن عکس‌برداری شده و تاریخ کتابت آن ۷۲۸ هجری است، اوراق بوستان آن تمام و اعتبار آن نیز مورد توجه است و گلستان نیز همراه این نسخه بوده و از آن استفاده کرده‌ایم.
کلیات سعدی متعلق به کتابخانۀ دانشمند محترم آقای حاج حسین‌آقا ملک که تاریخ کتابتش معلوم نیست ولی سبک تحریر و طرز تدوین غزلیات می‌نماید که در حدود نیمۀ مائه هشتم نوشته شده و نسخه‌ایست قدیمی و معتبر در موقع تنظیم گلستان نیز این نسخه مورد استفادۀ ما بوده و شرمنده‌ایم که اظهار امتنان از مساعدت‌های ایشان در آن موقع از قلم افتاده در عوض وظیفۀ خود می‌دانیم که از اقدام معارف‌پرورانۀ بزرگی که اخیراً نموده و کتابخانۀ نفیس خود را که شامل چهارهزار جلد کتاب گرانبها می‌باشد برای استفادۀ عامه وقف کرده‌اند یاد کرده، طالبان دانش را به بشارت این جوانمردی مسرور سازیم.
کلیات آقای حاج عبدالحسین بحرانی که به وسیلۀ وزارت معارف به آرامگاه سعدی اهداء کرده‌اند، تاریخ کتابت آن معلوم نیست ولی از قرائن برمی‌آید که در اواخر مائه هشتم نوشته شده. این نسخه گلستان را مطلقاً ندارد و از بوستان هم که مورد استفاده و مراجعه بوده چنین برمی‌آید که بعضی حکایات و اشعار را عمداً حذف کرده‌اند.
کلیات آقای صادق انصاری عضو وزارت معارف که در ۷۹۴ هجری کتابت یافته و در این جا لازم است به این نکته اشاره شود که بوستان این نسخه صحیح‌تر از گلستان بود و بیشتر مورد استفاده واقع گشت.
کلیات آقای مجدالدین نصیری که نسبت به آن در مقدمۀ گلستان اظهار نظر شده است.
این نسخه‌ها که برشمردیم در مائه هشتم نوشته شده و غیر از این‌ها نسخه‌هایی دیگر در اختیار ما بود که اعتبار و صحت آنها نیز قابل توجه و از آن جمله است:
کلیات خطی که ماده تاریخ کلیات تاریخ کتابت آن «خیر‌الکلام» است (۹۳۲ هجری).
کلیات خطی که در سال هزارم هجری نوشته شده است.
بوستان به خط سلطان علی مشهدی کاتب. و این سه نسخه نیز از کتابخانۀ آقای حاج حسین آقا ملک می‌باشد.
نسخۀ گراور شدۀ بوستان میرعماد معروف.
گذشته ازین‌ها بیش از ده نسخه خطی و چاپی معتبر (چاپ تبریز و طهران و هندوستان) در دسترس ما بوده و در مواقع لازم از مراجعه و مطالعۀ آنها کوتاهی نشده است.
***
از مراجعۀ دقیق به این نسخه‌ها چنین اسنتباط می‌شود که در آغاز که شیخ اجل بوستان را سروده نسخه‌هایی از آن استنساخ کرده‌اند و انتشار یافته، سپس خود او درین کتاب تجدید نظر فرموده و بعضی اشعار و کلمات را تغییر و تبدیل داده است، و چنین می‌نماید که نسخه‌های قدیمی معتبر که در دست ماست (گذشته از اختلافات جزیی که از تصرفات کتاب است) از روی دو نسخۀ اصلی استنساخ شده، با فرض این که نسخۀ دومی بوستان پس از تجدید نظر شیخ بزرگوار انتشار یافته باشد، و نسخۀ لرد گرینوی و نسخۀ آقای دکتر لقمان ادهم نمایندۀ این دو تحریر بوستان می‌توانند بود و اگر آنها را اصل و در دو طرف قرار دهیم بیشتر نسخه‌های دیگر با یکی از این دو نسخه موافقت دارند. و این احتمال که اختلافات مهمی که در نسخه‌های بوستان دیده می‌شود غالباً از تصرف خود شیخ باشد این فکر را نیز تولید می‌کند که شاید در گلستان نیز چنین واقع شده و بعضی اختلافات که در نسخه‌های کهنۀ معتبر آن کتاب دیده می‌شود به دست خود شیخ صورت گرفته باشد.
***
در خاتمه با کمال مسرت اظهار می‌شود که در تهیۀ این نسخه نیز آقای حبیب یغمایی که در مقدمه گلستان شرح مساعی ایشان را متذکر شده‌ایم با این جانب دستیاری به سزا کرده و از تحمل هیچ گونه زحمت و اهتمامی در این راه دریغ ننمودند، و به علاوه فهرست حکایات و اسامی اعلام و جدولی از لغات و جملات بوستان نیز تهیه نمودند که محض مزید فائده کتاب به آخر آن ملحق ساخته‌ایم.
امتنان این جانب از آقای یغمایی و همچنین از معارف‌پرورانی که نسخه‌های گرانبهای خود را به اختیار ما گذاشتند و ما را به انجام این کار موفق کردند وظیفه‌ای است که با کمال خرسندی ادا می‌کنیم.
دی ماه ۱۳۱۶
منبع: مقالات محمدعلی فروغی
