‌

کار دنیا شوخی نیست جدیت می‌خواهد، عقل می‌خواهد، دلسوزی برای مملکت می‎‌خواهد. اگر این چیزها در ما نیست باید آن را فراهم کرد و وقتی که این صفات جمع شد آن وقت به کار کردن مشغول شد تا وقتی که جماعتی بالنسبه مهم با طرح عاقلانه و جدّیت تامه در مملکت متفقاً در صدد اصلاح کار نباشند هیچ کار نخواهد شد و روزبروز بدتر می‌شود، و بنابراین به عقیدۀ بنده اول از همه این کار را باید صورت داد.

‌

‌‌

اما تربیت ملت قسمت مهمی از آن البته به نشر معارف است به وسایلی که دائماً گفته می‌شود: تکثیر و تأسیس مدارس و مؤسسات و مجامع و مجلات علمی و ادبی و صنعتی، ترجمه و تألیف و طبع کتب مفیده، طلبیدن معلمین خارجی، فرستادن جوان‌های مستعد به خارجه، تشویق و تجلیل ارباب کمال و قس علی ذالک و یقین است که در این باب مسامحه جایز نیست اما امروزه این اقدامات هم کفایت نمی‌کند و مهمتر از این‌ها آنست که فکری برای تقویت مایۀ اخلاقی ملت بشود.

‌

افراد دو قسم‌اند، بعضی زندگانی عادی می‌کنند، از یکی از راه‌ها که عموم مردم رفته می‌روند و تکلیف عادی خود را در دنیا به جای آورده عمر خود را بسر می‌رسانند، این اشخاص البته مردمان صحیح به قاعده هستند که در هیئت اجتماعیه عضو فاسد نبوده و بار خاطر دیگران نشده‌اند؛ اما بعضی دیگر هستند که مزید شرافتی دارند به این که عملیات آنها اعم از مادی یا معنوی حیثیتی به حیثیات ایشان و ابناء نوعشان افزوده است و راه تازه‌ای برای مردم باز کرده افق جدیدی بروی مردم گشوده‌اند و نعمتی علاوه بر نعمت‌های دیگر برای اهل مملکت خود فراهم کرده‌اند.

‌

‌‌

‌دولت ایران… آن چه را به موجب معاهدات از دست داده است مطالبه نمی‌کند و فقط آرزویی که دارد این است که دولت شوروی اقلاً از دولت تزاری نسبت به ایران متجاوزتر نشود و اراضی را که تا آخرین روز دولت تزاری بلکه چندین سال بعد از آن هم در تصرف ایران بوده ضبط نکند و مقرراتی را که به موجب عهدنامه قبول کرده است منکر نگردد و بعهد و پیمان خود وفا کند و مطالبی را که ذیلاً می‌نگاریم فقط همین فقره است.

‌‌

‌

آن چه بنده در این مدت اقامت در خارجه استنباط کرده‌ام، وزارت امور خارجۀ ما از حیث اداری وجود خارجی ندارد و به این واسطه تمام زحمات آن بر دوش کفیل یا مقامات دیگر است. به عقیدۀ بنده اول کاری که باید کرد اگر ممکن شود فکر علاج این درد است، هر چند قحط الرجال شاید سبب باشد که این درد درمان ناپذیر شمرده شود و خود بنده هر وقت متصدی امری بوده‌ام همین فقره مانع شده است از این که بتوانم کاری صورت دهم.

‌

‌

در باب  عراق و سرپرستی خودشان می‌گفت «در مورد امور داخلی، ما حتی الامکان می‌خواهیم زحمت و خسارت و مسئولیت امور داخلی عراقی‌ها را بر عهدۀ خودشان بگذاریم و فقط مراقب امور خارجی آنها باشیم. قوای انگلیس تماماً از عراق می‌روند و فقط قوای هوایی نگه می‌داریم».

‌

‌

مردمان وطن‌ پرست روشن فکر که از وضع ایران فهمیدند کشور سریعاً رو به زوال می‌رود و بواسطۀ رژیم حکومت فردی و مطلق که قادر به مقاومت در مقابل روس و بهبود بخشیدن به اوضاع نیست دیگر تاب نیاورده از شکست همسایۀ شمالی در جنگ با ژاپن استفاده کرده مبادرت به یک نهضت ملی نمودند و در پرتو کمک معنوی انگلستان ملت موفق شد در ۱۹۰۶ از مظفرالدین شاه مشروطیت و پارلمان را بگیرد.

‌

‌

بعضی از جراید انگلیس نسبت به تقاضاهای دولت ایران در کنفرانس صلح تننقیداتی کرده از جمله می‌گویند: دعاوی زیاد می‌کنند و بهتر آن که دعاوی ارضی را کنار گذاشته و از مطالبۀ خسارات هم که منتج نتیجه نخواهد شد صرف نظر کرده فقط در باب استقلال خود اهتمام می‌نمود و جد و جهد می‌کرد که در کنفرانس صلح شرکت پیدا کند. در این تنقیدات اشتباه‌هایی هست که باید رفع شود.

‌

‌چنان که اینجانب همیشه پیش‌بینی و اظهار کرده‌ام اهمیّت جامعۀ ملل روز بروز زیاد می‌شود یعنی احتیاج ممالک و ملل به یکدیگر دائماً رو به ازدیاد می‌رود و این احتیاج بهتر محسوس می‌گردد و دول مجبور می‌شوند سیاست بین‌الملل اختیار نمایند و جامعۀ ملل ناظم و مدیر این سیاست است به علاوه روز بروز جنگ در نظر مردم مخوف و مهیب‌تر می‌گردد و امیدواری به جلوگیری از جنگ و استقرار صلح نیز پیش می‌رود، چنان که امروز مثل چند سال قبل دیگر کسی فکر برطرف کردن جنگ را استهزا نمی‌کند . همان اندازه که سابقاً رجال تحصیل افتخار را در ترغیب و تشویق مردم به جنگ و جدال برای ترقی و شرافت مملکت خود می‌دانستند امروز شهرت و امتیاز را در ترویج صلح و نزدیکی ملل به یکدیگر می‌بینند

‌

ادارات ما حالا کاملاً مثل ماشین کار می‌کنند اما تصّور نفرمایید این عبارت را من باب تمجید عرض می‌کنم بلکه مقصودم اینست که همانطور که ماشین در کارکردن بی‌تصرف است ادارات ما هم همان حال را دارند، یعنی جریان اداری در ادارات ما این شده که یک مراسله این اداره به آن اداره می‌نویسد، آن ادارۀ دوم این مراسله را سواد کرده به ادارۀ سوم ارسال می‌دارد، ادارۀ سومی هم مثل ماشین به ادارۀ دومی جوابی می‌دهد، ادارۀ دوم سواد آن جواب را به ادارۀ اولی ارسال می‌دارد و خیال می‌کنند به این ترتیب کار صورت گرفته است.‌

‌

‌

این اوقات بعضی اصطلاحات جدید میان نویسندگان شایع شده که با طبع زبان فارسی و فصاحت منافی است و لازم است به ادارات وزارت مالیه تذکر داده شود که از استعمال آنها احتراز کنند و از این جهت از فاسد شدن و تغییر شکل بیجا یافتن زبان فارسی جلوگیری نمایند. از جملۀ آن اصطلاحات از نقطۀ نظر است که ترجمۀ De vue Point می‌باشد.

‌

در باب تألیف تاریخ ایران نظر آقای اعتمادالدوله چیست نمی‌دانم شاید هم شخصاً نظر خاصی اتخاذ نکرده باشند و بناشان بر این باشد که به رأی سرکار یا بنده واگذار کنند در هر حال به عقیدۀ بنده این کار خوب لازمی است و من خود همیشه در این فکر بوده‌ام اما گرفتاری‌های بی‌معنی من تا کنون نگذاشته است برای اجرای این نیت فکری بکنم. اتفاقاً در همین ایام بخاطرم گذشت که چه خوب بود بنده و سرکار مجال پیدا می‌کردیم و مشترکاً به تصنیف یک تاریخ ایران می‌پرداختیم و اگر می‌توانستیم برای تسریع و تسهیل امر بعضی جوان‌های قابل از قبیل میرزا عباسخان اقبال و آقای مجتبی مینوی که فعلاً غیر از این دو نفر هم کسی را نمی‌شناسم کمک می‌گرفتیم.

‌

‌‌در مردم‌شناسی به طور اخص بیشتر به تحول و تکامل انسان توجه دارند اگر چه اساساً علم به موجودات مطلقاً منتهی می‌شود به علم به تغیّرات و تحولات آنها، و اگر تغیر و تحول نبود علم موضوع نمی‌داشت بلکه اصلاحیات نبود و حیوان و انسان بوجود نمی‌آمد تا علم پیدا شود. پس علم کلیة در واقع نیست مگر معرفت به تحول و تغییر موجودات اما نکتۀ دقیقی که در کار است این است که موجودات جاندار و تحولشان بی وجهه نیست و چنین می‌نماید که رو به مقصودی می‌روند و تکامل می‌یابند یعنی از مراحل پست حرکت کرده همواره متبدل و متحول می‌شوند و به وسیلۀ این تحول‌ها به مراحل بالاتر ترقی می‌کنند.

‌‌‌‌‌‌

‌داستانی که می‌خواهم در این جا نقل کنم ساختۀ این زمان نیست بلکه چند صد سال و شاید هم بیش از هزار سال پیش به نگارش درآمده است و به زبان عربی است. و نگارنده هم مسلم نیست که ایرانی باشد و اگر هم ایرانی بوده مسلمان بوده است تا آنجا که از ایرانی و زردشتی تعبیر به مجوسی کرده است و بنابر این هیچ گونه شبهه نمی‌رود که شایبۀ طرفداری و تعصب ایرانیت به کار برده باشد زیرا در آن زمان مسلمانان تعصب دینی را بر تعصب قومی مقدم می‌داشتند و غالباً امت موسی را بر امت زردشت بر حسب عقاید دینی افضل می‌دانستند

‌

‌

‌‌

از مراجعه به آثار تاریخی در موزه‌ها و بناهای باستان معلوم می‌شود که هر قومی چه خصایص داشته و چگونه زندگی می‌کرده و چه هنرها از خود بروز داده و هر یک از هنرهای آنها چه کیفیاتی داشته و بسیار چیزها که اگر بخواهیم به تفصیل آن بپردازیم سخن دراز می‌شود

‌

وقتی می‌گوییم در علم و حکمت و هنر باید ابتکار کرد یا در اقتباسات باید تصرف به عمل آورد غرض این نیست که رفقا را دعوت کنیم به این که بر تصرف و ابتکار عزم کنند، بلکه با یادآوری به این که هر قومی در عالم تمدن و فرهنگ باید شخصیت خود را از دست ندهد و هویت خویش را نمایان سازد توصیه اصلی این است که در اقتباس علوم و فنون کار را سرسری نباید گرفت و به نظر سطحی نباید نگریست باید به عمق مطالب فرو رفت و کوشید تا رموز و نکات فن فرا گرفته شود.

‌

‌‌

پس از آن که این تحقیقات و مطالعات و اقدامات گوناگون چنان که باید و شاید بعمل آید ایرانیان قدر سعدی را خواهند دانست و تجلیل و تکریمی که شایستۀ اوست بجا خواهند آورد و تصدیق خواهند کرد که سعدی از کسانی است که کمال مظهر انسانیت و بهترین و جامع‌ترین نمونۀ صفات حسنۀ ایرانی می‌باشند ایرانیت در وجود سعدی به کمال رسیده است و زهی سعادت قومی که بتواند چنین وجودی را یکی از افراد کامل خود معرفی نماید.

‌‌