- خط، چهرۀ مکتوب زبان است و همان­گونه که زبان از مجموعۀ اصول و قواعدی به نام « دستور زبان » پیروی می­کند، خط نیز باید پیرو اصول و ضوابطی باشد، که ما مجموع آن اصول و ضوابط را « دستور خط » نامیده­ ایم. – فرهنگستان زبان و ادب فارسی

‌

‌‌

*****

‌

فرهنگستان زبان فارسی معتقد است، قواعد دستور خط فارسی باید به گونه­ای تنظیم ­شود که پیروی از آنها کار نوشتن و خواندن را آسان‌تر سازد و در عین حال، چهرۀ خط فارسى را به صورتى تغییر ندهد که مشابهت خود را با آنچه در ذخایر فرهنگىِ زبان فارسى به‌جا مانده‌است به‌کلّى از دست بدهد و درنتیجه متون کهن، براى نسل کنونى نامأنوس گردند.

این قواعد، در همین راستا، به این اصول پایبندند:

- تطابق مکتوب و ملفوظ

-  فراگیر بودن قاعده، ( کوشش شده است قواعد املا به گونه­ای تدوین شوند که استثنا در آن راه نیابد، مگر آنکه استثنا خود، قانونمند باشد و یا فهرست محدودی داشته­باشد که ذکر شود.)

- سهولت نوشتن و خواندن

- فاصله‌گذارى و مرزبندى براى حفظ استقلال کلمه و درست‌خوانى، (در نوشته های فارسی دو نوع فاصله وجود دارد. یکی فاصلۀ بین کلمات در یک جمله، که ما آن را فاصلۀ « برون کلمه » می خوانیم و در تایپ کامپیوتری آن را فاصله­ای یک حرفی در نظر می­گیریم. مانند: « یک قطره اشک شده بودم، چکیدم. »

دیگری فاصلۀ « درون کلمه » است که معمولاً میان اجزای ترکیب است و در تایپ کامپیوتری نیم فاصله در نظر گرفته می­شود. مانند: آزا­د­مرد،کتاب­شناسی، نمی­توانستم)

- قانونمند و قاعده پذیر ساختن خط فارسی

* شعر فارسی همه جا از قواعد و ضوابط عمومی دستور خط فارسی پیروی نمی­کند و گه گاه به ضرورت می­تواند از قواعد دیگری پیروی کند.

‌

تنوین، تشدید، یای کوتاه:

- آوردن تنوین در صورتی که تلفظ می­شود،( ظاهراً، مضافٌ الیه) الزامی است.

- گذاشتن تشدید همیشه ضروری نیست، مگر آنکه موجب ابهام شود: ( معین / معیّن، دوار / دوّار )

- یای کوتاه (ء ) ( شاخۀ درخت، خانۀ من ) را از دستور خط زبان فارسی حذف نکنیم! برای کلمات مختوم به

 « های غیر ملفوظ » در حالت مضاف، از علامت « ء » استفاده می­شود: ترانۀ زیبا

*( فرهنگستان زبان فارسی، همچنین آوردن « ی » را بعد از « های غیر ملفوظ » ( شاخه­ی، خانه­ی )  می پذیرد. )

‌

جدانویسی و پیوسته نویسی:

« این » و « آن » جدا از جزء و کلمۀ بعد از خود نوشته می­شوند.

استثناها: ( فقط و فقط همین موارد استثنا در نظرگرفته شده­اند.)

آنچه، آنکه، اینکه، آنجا، اینجا، آنها و اینها

« همین » و « همان » همیشه از جزء و کلمۀ بعدی خود جدا نوشته می­شوند: ( برای تایپ کامپیوتری، رعایت نیم فاصله ضروری است.)

همین­جا، همان­جا، همین­طور

« هیچ » همواره از جزء و کلمۀ بعدی خود جدا نوشته می­شود: ( برای تایپ کامپیوتری، رعایت نیم فاصله ضروری است.)

هیچ­کجا، هیچ­کس، هیچ­کدام

پیشوند «چه» از کلمۀ بعدی خود جدا نوشته می­شود.

استثناها: ( فقط و فقط همین موارد استثنا در نظر گرفته شده­اند.)

چرا، چقدر، چسان، چگونه، چطور

پسوند « چه » همواره به کلمۀ پیش از خود می­چسبد:

آنچه،چنانچه، کتابچه، کمانچه

« را » همواره جدا از کلمۀ پیش از خود نوشته می­شود:

  کتاب را، تلویزیون را

مگر در کلمۀ « چرا » به معنای برای چه، و در معنای آری در پاسخ به پرسشی منفی:

( چرا حرف نمی زنی؟/ تو نمی­دانستی؟ – چرا، می­دانستم. )

« که » جدا از کلمۀ پیش از خود نوشته می­شود:

کسانی که، دست­هایی که

مگر در:

بلکه، آنکه و اینکه

« به » به کلمۀ بعدی خود نمی چسبد:

 به خاطر تو، به سختی، به سر بردن، به آواز بلند

موارد زیر استثنا در نظر گرفته شده اند:

- هرگاه صفت بسازد:

بخرد، بنام، بهنجار

 - بدین، بدان، بدو، بدیشان

- وقتی بر سر فعل یا مصدر بیاید ( بای زینت )

بگفتم، بروم، بشکفتن

* حرف « ب » که در آغازِ برخی ترکیبات عربی می_آید، از نوع « ب » فارسی نیست و همواره پیوسته به کلمۀ بعد از خود نوشته می­شود:

بنفسه، بشخصه، بعینه

هرگاه « بای زینت»، « نون نفی» و « میم نهی » بر سر افعالی بیایند که با الف آغاز می­شوند، آن الف حذف

می­شود:

بیفکنم، بیندازم، نینداختند، میفکن

« بی » همواره جدا نوشته می­شود.

مگر در:

بیجا، بیهوده، بیراه، بیخود، بیچاره، بینوا

« می » و« همی »  همواره جدا نوشته می­شوند.

« تر » و « ترین » همواره جدا نوشته می­شوند.

مگر در:

بهتر، بیشتر، کمتر،مهتر، کهتر

« ها » نشان جمع، همواره جدا نوشته می­شود: : ( برای تایپ کامپیوتری، رعایت نیم فاصله ضروری است.)

کتاب­ها، دست­ها، کوه­ها، باغ­ها، ایرانی­ها

کلمات مرکبی که در ترکیب با پسوند ساخته می­شوند همواره پیوسته نوشته می­شوند، مگر در موارد زیر:

( برای تایپ کامپیوتری، رعایت نیم فاصله ضروری است.)

۱ حرف پایانی کلمۀ اول با حرف دوم کلمۀ دوم یکسان باشند:

نظام­مند، آب­بان

۲ جزء اول آن عدد باشد:

پنج­گانه، ده­گانه

پسوند « وار» تابع قاعده­ای نیست. گاه پیوسته و گاه جدا نوشته می­شود:

 بزرگوار، پَری وار

مرکب­های بسیط گونه همواره پیوسته نوشته می­شوند:

الفبا، رختخواب، آبشار

 مرکب هایی که یک جزء آنها کاربرد مستقل ندارد، همواره پیوسته نوشته می­شوند:

کهربا، غمخوار،

* مرکب هایی که الزاماً جدا نوشته می شوند:

 ( برای تایپ کامپیوتری، رعایت نیم فاصله ضروری است.)

 - جزء دوم با الف شروع شود:

دل­انگیز، کم­احساس

- مرکب هایی که یک جزء آن کلمۀ فرنگی باشد:

شیک­پوش، خوش­پُز

- عبارات عربی زیر همیشه جدا نوشته می­شوند:

مع­ذلک، من­بعد، علی­هذا، مع­هذا

- جزء اول به « های » غیر ملفوظ ختم شود:

بهانه­گیر، کناره­گیری

- کلمات طولانی یا پُردندانه:

حقیقت­جو، عافیت­طلب، شاه­نشین، سیه­چشم

صورت های متصلِ فعلِ «  بودن » در زمان حال ( ام، ای، است، ایم، اید، اند) :

‌

ضمائر ملکی و مفعولی ( -َم، -َت، -َش، – ِمان، -ِ تان، – ِشان )

‌

یای نکره و مصدری و نسبی:

۱-     « های غیر ملفوظ » در الحاق به « یای مصدری» حذف می شود و « گ » میانجی به جای آن می­آید:

زندگی، بندگی، همیشگی، هفتگی

‌

گذاشتن همزۀ پایانی در کلماتی مانند انشاء، امضاء، اعضاء  اختیاری است و هر دو فرم با همزه و بدون همزه درست در نظر گرفته شده­اند: (انشاء یا انشا،  امضاء یا امضا،  اعضاء یا اعضا)

در هر حال همزۀ پایانی در اضافه شدن به کلمۀ بعد از خود حذف می­شود و جای خود را به « ی » می­دهد:

انشای، امضای، اعضای

 ‌

*این نوشته چکیدۀ روزآمدترین قوانین فرهنگستان زبان و ادب  فارسی دربارۀ دستور خط فارسی است که از مطالعه و مقایسۀ مطالب کتاب ها و دفترچه های گوناگون فرهنگستان و سامانۀ انگاری آن برگرفته شده است.

http://www.persianacademy.ir/