هر ماهیت سیاسی که آیندۀ بحرین را تشکیل دهد، مانند هر ماهیت سیاسی دیگری در جنوب خلیج فارس، باید حقوق ایرانیان را بشناسد و مراعات کند. عدم تبعیض قومی و نژادی در شیخ‌نشین‌ها آغاز عدم تشنج در خلیج فارس خواهد بود. هر لطمه‌ای که در این زمینۀ حساس به احساسات ایران زده شود به گفتۀ نمایندۀ ایران “عواقب ناخوشایند” در دنبال خواهد داشت. حسن نیت بی‌سابقه‌ای که ایران نشان داده است باید با حسن‌نیت مشابهی پاسخ داده شود. خوشرفتاری با ایرانیان با ثبات و امنیت داخلی و خارجی همۀ سرزمین‌های جنوب خلیج فارس بستگی دارد. زمان آنست که به وضع سرزمین‌هایی مانند قبرس بیندیشند.

‌

‌

زمان اندیشیدن و تدبیرکردن هم‌اکنون است. در کنار مقررات و چاره‌جویی‌ها برای تشویق ورود و فعالیت مؤسسات و سرمایه‌های بین‌المللی، باید راه‌های حفظ تمامیت تهران را یافت. و تمامیت اخلاقی همانقدر مهم خواهد بود که تمامیت اقتصادی.

‌

‌‌همکاری عمران منطقه‌ای نه تنها یک چهارچوب همکاری‌های سه کشور ایران و ترکیه و پاکستان در زمینۀ توسعۀ اقتصادی، بلکه یک هماهنگ کنندۀ سیاست‌های سه کشور نیز شده است. این حقیقت که کنفرانس سران سه کشور در ازمیر قسمت بزرگی از وقت خود را به بررسی مسائل سیاسی منطقه‌ای و بین‌المللی پرداخت دامنه‌های وسیعتر همکاری‌های سه کشور را نمایان می‌دارد. پیداست که کشورهای سه‌گانه به یک حداقل همکاری اقتصادی قانع نیستند و دوستی و پشتیبانی خود را از یکدیگر در هیچ زمینه دریغ نمی‌کنند.

‌

‌در سال ۱۳۱۲ بیش از ۵۰ دختر در خارج درس می‌خوانده‌اند که طبیعی است برای اجتماع آن روز کشور نمی‌توانستند مفید باشند.

‌

‌اهمیتی که خلیج فارس برای ایرانیان از نظرگاه‌های گوناگون سیاسی و اقتصادی و تجارتی و استراتژیک یافته به نحو فرخنده‌ای به ساحل شمالی خلیج فارس منتقل شده است. سرزمین غفلت‌های ده‌ها سال می‌رود که به مرکز توجه طراز اولی تبدیل گردد. به درستی دانسته شده است که هر سیاستی در خلیج فارس باید از کرانه آن آغاز گیرد. کرانۀ جنوبی ایران قرار نیست به صورت یک “ویترین” پیشرفت‌های ایران درآید. اما تصمیم قطعی برآنست که جای سزاوار مردم آن در زندگی ملی بدانها باز گردانده شود و بی‌عدالتی که در گذشته‌ها رفته است جبران پذیرد.

‌

غالب تحصیل‌کرده‌های فرنگ، پس از بازگشت، در رشته‌هایی به کار مشغول شدند که با هیچگونه رابطه نزدیک و پیوند آشنائی با حرفه آموخته‌شان نداشت، … . بدین گونه، محصلینی که با صرف هزینه‌ای کلان (نسبت به خزانه تهی آن روز دولت) و صرف وقت بسیار، بسا چیزها آموخته بودند که می‌توانست برای مملکت مفید باشد، از تخصص و تحصیلات خود جدا افتادند. عوامل این عدم استفاده را باید در نهادهای اجتماعی آن روزگار جست. جامعه که هنوز نمی‌توانست در ماشین فرسوده‌ی خود، پیچ و مهره های نو و کارآمد را بپذیرد و قادر به درک تحول و همپائی با تمدن پیشتاز غرب نبود و اسباب این همپائی و تحول را نیز در اختیار نداشت، نمی‌توانست جز در زمینه‌هائی که خود می‌خواست، از وجود این پیچ و مهره‌ها بهره گیرد.

‌

‌‌انتخاب فرانسه برای تحصیل پژوهندگان جوان که چشم و گوش بسته از دامن ناز و نعمت به پاریس پرغوغا و آشوب آن روز می‌رفتند، یک انتخاب شایسته نبود و با توجه به نتایج تأسف‌باری که از محصلین اعزامی دسته گذشته گرفته شده بود، در پس این اقدام یک انگیزه ابهام‌آمیز و توجیه نشدنی به چشم می‌خورد.

‌

‌

سرمایه و دانش فنی خارجی ـ آن هم نه فقط در صنعت، بلکه در کشاورزی صنعتی و خرده‌فروشی و توزیع ـ باید بر منافع انسانی و طبیعی ایران و موقعیت جغرافیایی ایران افزوده گردد و از ایران یک مرکز بازرگانی ـ به معنی صنعت و کشاورزی و تجارت ـ بسازد که حوزۀ جغرافیایی وسیعی را خدمت کند.

‏‌

‌

جوانان فرنگ‌ رفته وقتی به ایران بازگشتند آداب ایرانی را فراموش کردند و جلوی بزرگترها کفش درنمی‌آوردند.

‌

نقش تاریخی ثمربخشی که فرزانگان در فرنگ تحصیل کرده پیش از آغاز مشروطیت و بعد از آن در جامعه ایرانی ایفا کرده‌اند، تا کنون ناشناخته مانده است. نخستین دسته‌های محصلین اعزامی به اروپا که در واقع نخستین فرزانگان و روشنگران ایرانی و نخستین هسته تحرک اجتماع به سوی بینش و دریافت نوها و واسطه و حامل دانش جدید اروپائی به این سرزمین‌نند، در غبار وقایع عادی روزانه محو و فراموش شده‌اند و تا کنون جز انگیزه‌هائی ناپایدار، عاملی برای بررسی همه جانبه در ارزیابی و تعیین چند و چونی تأثیرات آنها نبوده است.

‌

‌

در میان کشورهای خاورمیانه‌ای، ایران تنها کشوری بوده است به استثنای لبنان، که از خود یک سنت سرمایه‌داری داشته است. در بقیۀ کشورها بازرگانان تعیین‌کنندگان تصمیم‌های اقتصادی از گروه‌های غیربومی بودند

‌

‌ما باید انجمن‌های شهر را، چنان که از آغاز مورد نظر بوده است، نه به عنوان گسترش قدرت حکومت مرکزی در سراسر کشور، بلکه به عنوان ارگان‌های مستقلی به منظور توزیع قدرت در میان مردم و عدم تمرکز امور در یک بوروکراسی تلقی کنیم. نظارت این بوروکراسی در کار آنها به درجات معین و تا وقتی کاملاً از آب بدر نیامده‌اند ضرورتی است. اما وضع ایدئال وضعی خواهد بود که مکانیسم مردمی نیازی چندان به چنان نظارتی نگذارد.

‌

‌دفاع از خلیج فارس طبعاً مهمترین نقطۀ توجه همۀ قدرت‌های منطقه‌ای را تشکیل می‌دهد. با نزدیک شدن خروج نیروهای انگلیسی دورنمای یک خلأ دفاعی در خلیج فارس چندان اغراق‌آمیز نیست. تا وقتی انگلیسی‌ها بودند با واحدهای مسلح خود همۀ شیخ‌نشین‌های خلیج فارس را می‌پوشاندند. در غیاب آنها شیخ‌نشین‌ها باید به نگهبانان مسلح و دسته‌های تفنگدار خود اتکا کنند.

‌

‌

عنوان جریده‌هایی که در نایلون‌ها محفوظ شده و بر ویترین‌ها آویخته است، خیلی بیش از مطالب آنها می‌تواند دریافت نسل پیشینه‌تر را از نقش مطبوعات به نمایش گذارد. روزنامه‌نگار، در این وقت «آئینه عیب‌ نما» است؛ مربی اخلاق است، ستایشگر «قانون» است. راهبر به «ساحل نجات» است، «آینده» را نوید می‌دهد، «ارشاد» می‌کند، «رعد» می‌پراکند و عصر جدیدی را پی می‌نهد…

‌

‌ارزیابی درست امکانات خودمان به عنوان یک کشور و ملت باید با تشخیص واقعی مسائل و دشواری‌ها و فاصله‌هایی که هست و باید پیموده شود توأم گردد. ما در هر دو زمینه کم داریم. به خودمان چنان که باید معتقد نیستیم، مسائل خود و دنیای خود را نیز دست کم می‌گیریم. از این روست که هر دستاورد کوچک در دیدگانمان بزرگ می‌نماید. و یک موفقیت واقعی از خود بی‌خودمان می‌سازد و به غفلت و خوشباوری می‌اندازد.

‌

‌

شهر از جهت باستان‌شناسی و جهانگردی همه گونه استعداد دارد. ولی اعتبارات در جاهای دیگر صرف می‌شوند. مادر شاهنشاهی و کهن‌ترین شهر ایران بر روی بستر سخت گرانیتی خود زیر اینهمه بی‌توجهی می‌شکند.

‌

‌ایران و شیخ‌نشین‌ها باید شالوده مناسبات وسیع و فراگیرنده‌ای را بریزند و بر دشواری‌های کوچک و بزرگ بیشماری غلبه کنند. مبادلات فرهنگی و تجاری؛ همکاری‌های اقتصادی و بازرگانی؛ ترتیبات امنیتی برای حفظ خلیج فارس؛ بسط ارتباطات. این همه نیاز به فعالیت پردامنه‌ای دارد. ایران به سهم خود آمادگیش را نشان داده است و آنچه بتواند برای ترمیم ویرانی‌های صدوپنجاه ساله تسلط خارجی خواهد کرد.

‌